|
|
|
|
|
این بار پای صحبت های آقای دکتر ابوالقاسم خالقی زاده رستمی نشستیم. ایشان استادیار بیولوژی و کشاورزی موسسه تحقیقات گیاه پزشکی کشور و از محققین بخش تحقیقات جانورشناسی کشاورزی هستند. چهره ای که نزد پرنده نگرهای کشور آشناست و سهم بسیار ویژه ای در هدفمند شدن پرنده نگری در ایران دارند.
متن مصاحبه اختصاصی باشگاه با ایشان تقدیم میگردد.
با سلام برای آنکه خوانندگان ما با شما بیشتر آشنا شوند لطفا به طور خلاصه خودتان را معرفی بفرمایید.
به نام خدا و با سلام ابوالقاسم خالقی زاده هستم متولد 1351 در بهشهر. زمان ما دوره لیسانس، رشته محیط زیست و شیلات با هم بود و فقط سه دانشگاه در ایران این رشته را ارائه میدادند. دانشگاههای کرج و گرگان و لاهیجان. من هم دانشگاه لاهیجان را انتخاب کردم. اواخر دوره گرایش معلوم می شد که شیلات باشد یا محیط زیست که البته از ابتدا هم علاقه و گرایش من محیط زیست بود. بعد از اخذ لیسانس رفتم سربازی و سپس برای ادامه تحصیلات در مقطع کارشناسی ارشد در دانشگاه تربیت مدرس پذیرفته شدم. محل دانشکده منابع طبیعی در شهرستان نور بود و انتخاب من برای تعیین موضوع پایان نامه هم شد پرندگان آبزی تالاب سلکه و سیاه کشیم. اواخر سال 1379 که روی پایان نامه کار می کردم موسسه تحقیقات گیاه پزشکی کشور به فردی نیاز داشتند که روی پرندگان مطالعه و تحقیق کند. پس از دفاع از پایان نامه و فراغت از تحصیل آمدم در سازمان مشغول کار شدم. ده سالی در موسسه کار کردم تا شرایط فراهم شد برای ادامه تحصیل در مقطع دکتری بروم به دانشگاه علوم مالزی و پس از اخذ مدرک دکتری تخصصی و برگشت به میهن، کماکان در همین موسسه به فعالیتهای پژوهشی ادامه داده ام تا اکنون که با هم صحبت میکنیم.
از علاقه خود به حیات وحش و پرندگان بفرمایید.
از کودکی به حیات وحش علاقه داشتم کلاس چهارم و پنجم ابتدایی دفترچه صد برگ برای خودم درست کرده بودم و برای پنج گروه مختلف مهره داران عکس و مطلب جمع آوری میکردم. اطرافیان و فامیل هر وقت می پرسیدند بزرگ بشی میخوای چکاره بشی، میگفتم می خواهم در باغ وحش کار کنم. واقعا هم فکر میکردم باید در باغ وحش کار کنم. چون در تلویزیون فیلمهای مستند حیات وحش دنیا نشان داده می شد که بخشی از آنها بررسی علمی جانوران در باغ وحش بود ولی در مورد حیات وحش ایران هیچ فیلمی تهیه و پخش نمی شد، تا اینکه قبل از گرفتن دیپلم، از طریق دفترچه راهنمای کنکور و مشاغل متوجه شدم که باید بروم سراغ رشته محیط زیست. از همان زمان مسیر زندگی ام را به این شکل انتخاب کردم. البته اوایل تحصیل انتخاب ها زیاد نبودند و رشته محیط زیست کمتر شناخته شده بود و دانشکده ها و گرایشهای محدودی وجود داشت. در آن موقع که ما دانشجو بودیم خیلی چیزها برایمان آرزو بود، الان وقتی با گذشته مقایسه می کنم، از نظر دیدگاه اجتماعی و نگاهی که به محیط زیست می شود یک رشد خوبی داشته ایم، ممکن است وضعیت موجود ایده آل نباشد ولی تنوع و گستردگی زمینه های مطالعاتی بیشتر شده است. در هر صورت، از همان ابتدا مهره داران به ویژه اوایل پستانداران و پرندگان بیشتر برایم جالب بودند چون مطالب درباره آنها بیشتر بود. در مورد خود پرندگان هم آن طور که الان راجع به آنها میدانیم پرداخته نمی شد. توجه و تمرکز من روی پرندگان هم به تدریج و بر اساس موضوعات انتخابی برای پایان نامه و نیز تحقیقات شغلی من شکل گرفتند و خدا را شاکرم که هم کارم و هم تحصیلاتم با علایقم همسو هستند.
قدری از کارهای علمی و مطالعاتتان بفرمایید.
علایق پژوهشی من بیشتر مطالعه روی ثبت پراکنش و جمعیت گونه ها، تجزیه و تحلیل رژیم غذایی، رفتار پرندگان شکاری و جغدها، پرندگان موجود در اکوسیستم های کشاورزی، تجزیه و تحلیل رژیم غذایی و کنترل آسیب پرندگان به مزارع، اثرات محیطی بر پرندگان، حفظ جمعیت پرندگان و زیستگاه های آنهاست.
بیش از هشتاد مقاله علمی چاپ شده، تعدادی خلاصه مقاله در کنفرانسها و همایشها و چند کتاب که در موسسه گیاهپزشکی کشور به چاپ رسیده است. آخرین اثری که در زمینه پرندگان به چاپ رساندیم کتاب BIRDS of IRAN است که با همکاری آقای مهندس محمد توحیدی‌فر و پنج تن از پرنده شناسان متبحر خارجی از جمله آقایان کیس رزلار و درک اسکات نوشتیم.
در فهرست تفصیلی اصلی این کتاب، 551 گونه و در لیست سیستماتیک اصلی، 535 زیرگونه معرفی شده است. در این خصوص، فاکتورهایی چون پراکنش جهانی، وجود نمونه موزه‌ای و استناد آن در منابع علمی و همچنین تجربه متخصصین لحاظ شده است.
اجازه بفرمایید برسیم به یکی از مهم ترین فعالیتهای شما که نزد پرنده نگرهای کشور بیشتر شناخته شده است و آن هم تشکیل کمیته ثبت پرندگان ایران است. از کجا به فکر تشکیل کمیته ثبت افتادید.
از سال 1379 که در موسسه مشغول به کار شدم به اتفاق آقای مهندس ابراهیم صحتی که آن موقع در دفتر پرندگان سازمان محیط زیست کار میکردند، پس از انجام چندین پروژه مطالعاتی، متوجه وجود گونه هایی در ایران شدیم که با سابقه حضور و پراکنش ثبت شده قبلی در ایران متفاوت بود. گزارشی از مشخصات و جمعیت مشاهده شده که حدود 15 گونه می شد تهیه و در یک مقاله گردآوری کردیم که در سال 1383 به چاپ رسید. در ادامه این بررسیها، به طور برجسته در مورد جغد انبار، قبلا پراکنش آن فقط در خوزستان و بخشی از نواحی جنوب غرب ایران گزارش شده بود، در حالی که متوجه شدیم تقریبا در بیشتر مناطق ایران رویت شده است. با بررسی گزارش مشاهدات و یا آزمایش ریمه به جا مانده از بقایای حضور گونه در مناطق مختلف، توانستیم نقشه به روز شده پراکنش جغد انبار را ترسیم کنیم.
این مطالعات پایه تفکر ایجاد کمیته ثبت شد و پرنده شناسان خارجی که حوزه تخصصی آنها منطقه خاورمیانه بود مانند آقای یان هریسن و یا آقای دکتر اسکات که در دهه پنجاه شمسی به عنوان مشاور سازمان محیط زیست در ایران کار میکردند، هم مشوق بودند تا کمیته ثبت در ایران تشکیل شود. موضوع را ابتدا با سازمان حفاظت محیط زیست در میان گذاشتیم ولی استقبال نشد. از سال 1386 به بعد این فکر و ضرورت آن روز به روز قوت گرفت تا اینکه در اردیبهشت 1387 کمیته ثبت پرندگان به طور رسمی فعالیت خود را آغاز کرد. در این سالها پیگیری و دریافت ثبت گونه ها از طریق تلفن ثابت، موبایل و ایمیل انجام می شد. در سال 1394 فعالیت کمیته ثبت را از طریق راه اندازی وبلاگ گسترش دادیم و پس از آن با کمک گرفتن از شبکه های اجتماعی به خصوص تلگرام و سپس واتس اپ، بعدا سایت به فعالیتها ادامه دادیم.
درباره ضرورت تأسیس کمیته ثبت پرندگان و اهداف آن توضیح بفرمایید.
همانطور که گفتم اطلاعات پراکنده بود. اطلاعات کامل و جامعی از وضعیت پراکنش و نوسانات جمعیتی کل پرندگان ایران نداشتیم. گاهی هم مطالعه ای صورت می گرفت که بسیار محدود بود و بیشتر روی فون یا گونه ای خاص که هدف آن مطالعه محقق بود صورت میگرفت. تقریبا حدود سی سال وقفه و کم کاری در زمینه ثبت پرندگان داشتیم. ابتدا اولویت را گذاشتیم بر روی گونه های جدید و کمیاب و کم کم دامنه آن را گسترش دادیم به مشاهده هر گونه کمیاب و جدید در هر یک از استانهای کشور، مشاهده گونه های جوجه آور کمیاب، مشاهدات جالب در مورد جمعیت، مهاجرت، رفتار و موضوعات مختلف بیولوژی و اکولوژی هر گونه.
یکی از بحثهایی که در سالهای اخیر مطرح شد، بحث تغییر و اصلاح نام گونه ها بود، در این زمینه کمی توضیح بفرمایید.
تا قبل از بحث تهیه لیستهای پرندگان استانها، به علت محدود بودن تعداد گونه های کمیاب، بحث هماهنگی در مورد نامهای علمی، انگلیسی و فارسی گونه های پرندگان ایران مطرح نشده بود. وقتی بحث لیستهای استانی مطرح شد، نامگذاری هماهنگ گونه ها اهمیت بیشتری پیدا کرد، چون که نامهای رایج متفاوت کار ثبت را با اشکال مواجه می کرد، از طرفی به طور طبیعی به دلایل تاکسونومی و تغییر رده بندی پرندگان اسامی علمی و یا انگلیسی جدیدی برای گونه ها مطرح می شد که معادل دقیق یا مناسب فارسی برای آن نداشتیم. در زمستان سال 94 با یک کار جامع و با مشورت و نظر خواهی از پرنده نگرها و متخصصان، روی نام گونه ها توافق کردیم و این کار کمک زیادی کرد تا زبان مشترک و واحدی بین ما و محققان و مشاهده گرها ایجاد شود. البته پس از آن نیز، این نیاز احساس شد، چون علاوه بر اینکه برخی گونه در کتابها و مقالات مختلف بیش از یک نام داشتند، استفاده بیشتر از شبکه های مجازی باعث اعمال سلیقه های شخصی بیشتر توسط کاربران این شبکه ها می شد. بنابر این، هر زمان که نامهای فارسی قبلی پاسخگوی نیاز پرنده نگرها نبود یا برای کاربرد نام فارسی یک گونه، دوگانگی/چندگانگی و سردرگمی وجود داشت، تلاش کردیم هم با ارائه دلایل اقناعی علمی و منطقی و نیز به روش کسب نظر و رای گیری از افراد پرنده نگر برجسته کشور، بهترین نامهای اصلاح/تکمیل شده را پیشنهاد بدهیم.
فهرست پرندگان ایران و اطلاعات جامع و کاملی از تشکیلات و ارکان کمیته شامل اعضای اصلی و کارگروهای استانی و مشاوران داخلی و خارجی در سایت کمیته وجود دارد که علاقمندان می توانند به سایت رجوع و مطالعه کنند.
در خلال صحبتی که داریم چندین بار بر استقلال کمیته ثبت اشاره فرمودید چرا بر این موضوع تأکید دارید؟
اعتقاد شخصی من اینگونه است که کمیته ثبت وابستگی به گروه یا انجمن یا شخص خاصی نداشته باشد و در عین استقلال، فقط بر کار علمی و اهدافش تمرکز داشته باشد و همه کسانی که با این کمیته همکاری دارند اعم از مشاوران و داوران هم بدون چشمداشت و داوطلبانه کار می کنند. البته دریافت کمک های مالی ممنوع نیست ولی خوب تا به حال این کار را نکرده ایم.
تا جایی که میدانم در جاهای دیگر هم کمیته ثبت مثل انجمنها نیست و معمولا سعی می شود که از افراد با تجربه آن کشورها برای بررسی و اعلام رکوردها استفاده کنند یعنی کارش همین است و یک کار داوطلبانه محسوب می شود.
به عنوان هماهنگ کننده و دبیر کمیته با چه مشکلاتی در روند ثبت مواجه هستید؟
جای متمرکزی برای ایجاد یک کتابخانه اختصاصی نداریم و خرید کتاب مشکل است. مایل هستم جایی داشتیم تا همه منابع و اسناد را در یک جا گرداوری میکردیم تا محققان به راحتی به اسناد دسترسی داشته باشند.
کار شناسایی گونه ها هم وقت گیر است بخصوص روی گونه های مشکوک که اختلاف نظر وجود دارد زمان زیادی می برد تا نظر مشاوران و داوران را اخذ کنیم.
به نظر شما کار کمیته ثبت چه تأثیری روی پیشرفت و فضای پرنده نگری کشور داشته است؟
هدف ما جا انداختن ثبت پرندگان بود. از دیدگاه علمی همه ثبت ها باید موثق باشند و دارای زمان، مکان، تعداد مشاهده و همین طور نام مشاهده کنندگان. به نظر من معیارهایی را که اعلام کردیم کمک زیادی کرد تا پرنده نگری در ایران به یک فعالیت هدفمند تبدیل شود.
از نظر شما مهم ترین اولویت در مطالعات پرنده شناسی چیست؟
ما اولویت را ثبت گونه و جمعیت می دانستیم و از نتیجه کار هم راضی هستیم. چون این اطلاعات پایه و مبنایی برای مطالعات بعدی و تحقیقات علمی مورد نیاز است. ولی مهم ترین نگرانی ما مباحث حفاظتی و زیستگاه ها هستند. بخصوص در مورد پرندگان آبزی که وابسته به تالابها هستند. و کسانی که در این حوزه ها کار می کنند و دغدغه حفاظت دارند، بایستی فعالتر عمل کنند.
و توصیه شما به پرنده نگرها چیست؟
پرنده نگری مثل بقیه فعالیتهای حرفه ای واجد اصول و معیارهایی است که باید یاد گرفته و رعایت شوند. تأکید بنده هم بر اخلاق فردی و هم اخلاق پرنده نگری است. که خوشبختانه پرنده نگرهای ما اصول پرنده نگری را میدانند، ضوابط حضور در زیستگاهها را رعایت می کنند تا هنگام حضور در محل و فعالیت ثبت یا عکاسی، استرس به پرندگان ایجاد نشود.
سعی کردیم به مرور سوابق ثبت پرندگان را در منابعی که دسترس بوده از حدود 100 تا حتی 150 سال گذشته به این طرف گردآوری کنیم و به تدریج در گزارشات مختلف آنها را منتشر کنیم. ولی کار جذابتری را که پرنده نگرها می توانند انجام دهند، جمع آوری تاریخ شفاهی پرنده نگری در ایران و به تصویر درآوردن فعالیت های پرنده نگری و ثبت وقایع است تا مورد استفاده آیندگان قرار گیرد.
آقای دکتر از بابت وقتی که در اختیار ما قرار دادید، سپاسگزاریم.
بنده هم متشکرم و برایتان آرزوی موفقیت دارم.
کلیه حقوق مادی و معنوی این وب سایت متعلق به باشگاه پرنده نگری ایرانیان می باشد
پرندگان ایران