|
|
|
|
|
نوشته مولود جابری
سلیم سه ساله بود که پدر و مادر خود را از دست داد و تحت سرپرستی عمویش قرار‌گرفت. در ده‌سالگی با هدیه‌گرفتن یک تفنگ بادی، سرخوش از یافتن سرگرمی جدید، مشغول شکار گنجشکان اطراف‌خانه شد. در یکی از همین روزها، پرنده کوچکی با لکه زردی زیر گلویش را هدف قرار داد که با تمام گنجشک‌هایی که تا آن روز دیده بود، تفاوت داشت. عموی سلیم شاهد کنجکاویش بود، او را به موزه تاریخ طبیعی بمبئی BNHS برد تا پرنده را شناسایی کنند. مسئول افتخاری موزه، والتر‌سموئل‌میلارد (Walter Samuel Millard) به سلیم گفت که یک گنجشک گلو زرد شکار کرده است. میلارد چندین کتاب به سلیم قرض داد و مجموعه منحصربه‌فرد پرندگان موزه را نیز به‌طور اختصاصی به او نشان داد. این بازدید تأثیر عمیقی بر پسر کوچک گذاشت. سلیم هرگز فکر نمی‌کرد که چنین تنوعی از پرندگان در جهان وجود داشته باشد. آن روز مصمم شد که می‌خواهد همه چیز را درباره پرندگان بداند. در سال های پایانی عمر، سلیم علی در کتاب زندگینامه خود «سقوط یک گنجشک The fall of a sparrow» از این رویداد به عنوان مهم‌ترین نقطه عطف‌زندگی خود یاد کرد که سرنوشت او را دگرگون کرد.
سلیم علی، پدر پرنده‌شناسی هند
دکتر سلیم علی، پدر پرنده‌شناسی هندوستان و ملقب به مرد پرنده‌ای «Birdman of India» در 12 نوامبر 1896 به دنیا آمد. در سال‌های ابتدایی شروع به کار به‌عنوان یک پرنده‌شناس، سلیم با سختی زیادی رو‌به‌رو شد، از این‌رو که در اوایل قرن بیستم شغل‌های مرتبط با محیط‌زیست در هند بسیار محدود و اغلب مختص به بریتانیایی‌ها و محققان‌غربی بود. ناچارا او و همسرش تهمینه به میانمار رفتند تا شغل خانوادگی خود در استخراج معدن را دنبال کنند. زندگی در میانمار تجربه ارزشمندی برای سلیم بود چرا که فرصت‌های بی‌شماری برای کاوش در طبیعت بکر آن مناطق وجود داشت. پس از بازگشت به هند، سلیم تلاش کرد تا شغلی در اداره تحقیقات حیات‌وحش هندوستان به دست آورد، اما از آن‌جایی که بعد از فارغ‌التحصیلی دوره جانورشناسی، در مقاطع بالاتر ادامه تحصیل نداده بود، این موقعیت کاری به فرد دیگری رسید. در نهایت، سلیم راهنمای پاره‌وقت بخش تازه تأسیس تاریخ طبیعی موزه شاهزاده ولز بمبئی شد. اما این جایگاه برای او که به پرنده‌شناسی به چشم یک حرفه و نه یک سرگرمی نگاه می‌کرد، چندان رضایت‌بخش نبود. بنابراین تصمیم گرفت تحصیلات خود را ادامه دهد، به آلمان رفت و زیر نظر پروفسور اروین اشترسمان (Erwin Stresemann) که سلیم او را به عنوان مرشد (گورو) خود نام می‌برد در موزه جانورشناسی برلین مشغول به تحصیل و کار شد.
از سال 1931 سلیم علی همراه همسرش تهمینه که از قضا او هم پرنده‌نگر مشتاقی بود، هم‌چون خانهبهدوشها به هر سمت‌و‌سویی که پرندگان می‌رفتند، رهسپار شدند.
با وجود تحصیلات عالیه در بازگشت به هند، سلیم هم‌چنان در یافتن شغل ناکام بود. موقعیت پیشین راهنمای موزه تصاحب شده بود و او ناچارا به عنوان منشی در موزه تاریخ طبیعی بمبئی مشغول به کار شد. در این سال، او یک مقاله درباره رفتارشناسی مرغ جولا (weaverbird) منتشر‌کرد که باعث شناخته شدن نامش در محافل آکادمیک شد. در همین برهه، ایده پایش و شناسایی پرندگان مناطق دوردست هندوستان که عمدتا تحت مالکیت بریتانیا بودند، به ذهن او رسید. متعاقبا سلیم علی پیشنهاد تحقیقی سیستماتیک برای مطالعه الگوی پراکنش پرندگان هندوستان را به موزه تاریخ طبیعی بمبئی BNHS ارائه‌کرد و توافق آن‌ها را در قبال پرداخت هزینه اقامت و حمل‌و‌نقل به دست آورد. از آن به بعد، سلیم علی همراه همسرش تهمینه که از قضا او هم پرنده‌نگر مشتاقی بود، هم‌چون خانهبهدوشها به هر سمت‌و‌سویی که پرندگان می‌رفتند، رهسپار شدند. در دو دهه بعد، از سال 1931 تا 1951 سلیم علی تمام شبه قاره هند را برای شناسایی و ثبت پرندگان زیر پا گذاشت. علی تمام آن‌چه در طی سال ها تجربه و تحصیل فراگرفته بود، در دورافتاده‌ترین مناطق هندوستان به به‌کار بست. یکی از جنبه‌های ممتاز او، یادداشت‌برداری دقیق و مفصل بود. سلیم هر شب ذکر موبه‌موی رویدادها، گونه‌ها و زیستگاه‌هایی که در طول روز بازدید کرده بودند، ثبت می‌کرد. هشت سال بعد از شروع پایش میدانی، تهمینه در 1939 زیر عمل جراحی فوت کرد و سلیم ناگزیر به تنهایی راه را ادامه داد. شرایط کاری برای این محقق جوان، سخت و گاه طاقت‌فرسا بود، اما او همیشه از این دوره به عنوان بهترین سال‌های کاری خود نام می‌برد. بعدها دکتر سلیم علی با پرنده‌شناس پرآوازه آمریکایی، دیلون ریپلی (Dillon Ripley) مجموعه دهجلدی پرندگان هند و پاکستان را که برآیند دو دهه مشاهده و تحقیقات میدانی‌اش بود، در طول ده سال جمع‌آوری و در سال 1969 منتشر کرد. در سال1941 نیز او کتاب پرندگان هند را به چاپ رساند که باعث رواج مطالعه و مشاهده پرندگان در میان مردم عادی شد. این کتاب هم‌چنان جزو محبوب‌ترین منابع در بین علاقه‌مندان است.
پیپت نیلگری (عکس از Nishad H. Kaippally) و مگس‌گیر سیاه و نارنجی (Jaya Samkutty) جزو چند نمونه آندمیک هند هستند که برای اولین بار توسط سلیم علی ثبت شدند
مجموعه ده جلدی پرندگان هند و پاکستان، اثر سلیم علی و دیلون ریپلی، 1969 (سمت چپ) و کتاب پرندگان هند، اثر شناخته‌شده دکتر سلیم علی، 1941 (سمت راست)
پس از استقلال هندوستان در سال 1947، سلیم علی مسئولیت موزه تاریخی‌طبیعی بمبئی BNHS را بر عهده گرفت. در آن زمان، این موسسه با سابقه بیش‌از صد سال به دلیل کمبود بودجه در خطر انحلال بود. رابطه خوب دکتر سلیم علی با نخست‌وزیر جواهر نهرو باعث‌شد که بودجه سالیانه برای تداوم کار موزه وضع شود. علی فروتن و صرفه‌جو بود و بسیار سخت‌گیر بابت هر روپیه بودجه‌ای که به موسسه می‌رسید. در دوره‌های قبلی مدیریت BNHS تمرکز اصلی بر طبقه‌بندی پرندگان بود، ولی این علی بود که توجه‌ها را به سمت ضرورت مشاهدات میدانی سوق داد. در طی سال‌ها مدیریت چشم‌گیر، نام سلیم علی مترادف با نام موزه شد، به‌نحوی که پیرمرد (همان‌طور که دانشجویان و همکارانش او را صدا می‌زدند) به اسطوره مطالعات تاریخ‌طبیعی و پروژه‌های حفاظتی در هندوستان بدل شد. چندین دانشکده علوم‌طبیعی، منطقه حفاظت‌شده و چند گونه پرنده به اسم او نام‌گذاری شد. از موثرترین اقدامات سلیم علی در طی چند دوره ریاست به حفظ و گسترش پناهگاه پرندگان بهاراتپور، رانگاناتیتو و جلوگیری از تخریب پارک ملی سایلنت ولی می‌توان اشاره‌کرد. به پاس سال‌ها فعالیت، دکتر سلیم علی موفق به دریافت جوایز مهمی نیز شد، از جمله: جایزه بین‌المللی جی پائول گتی برای سازمان‌دهی برنامه‌های‌حفاظتی، جایزه اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت، مدال طلای انجمن پرنده‌شناسان بریتانیا، و سه دکترای افتخاری و جوایز متعدد ملی. با وجود شهرت، سلیم علی بسیار متواضع بود. در یکی از مراسم بزرگداشت خود گفته بود: «من احساس می‌کنم تمام این حرف‌ها درباره آوازه جهانی‌ام تخیلی است. در مقیاس مطالعات پرنده‌شناسی در جهان، من کار خاصی نکرده‌ام. بیشتر حس می‌کنم مثل یک قورباغه در ته چاه هستم، یا مردی یک چشم در سرزمین نابینایان.». نهایتا حضور علی در این سمت به رواج پرنده‌نگری میان مردم عادی و همچنین برپایی و توسعه رشته آکادمیک پرنده‌شناسی در دانشگاه‌های هندوستان کمک بزرگی کرد. هند با داشتن 13 درصد از کل جمعیت پرندگان جهان (1340 گونه) و 78 گونه آندمیک فرصت منحصر به فردی برای پرنده‌نگرها و همین طور پژوهش های علمی فراهم کرده است.
مشخصات طرقه هیمالیایی که در سال 2016 ثبت شد، به افتخار دکتر سلیم علی (Zoothera salimalii) نام گرفت (عکس از Craig Brelsford)
دکتر سلیم علی در سال 1987 درسن 91 سالگی چشم از جهان فروبست. با وجود آن‌چه از سر گذرانده بود، او همان پسربچه ده‌ساله مشتاق و کنجکاو به شناخت پرندگان بود. سه سال پس از مرگ، دولت هند همراه با BNHS موسسه تحقیقاتی به نام مرکز پرنده‌شناسی و تاریخ‌طبیعی سلیم علی(SACON Sálim Ali Centre for Ornithology and Natural History) تأسیس کرد. به‌طورخلاصه، از اهداف اصلی این مرکز می‌توان به این موارد اشاره‌کرد: هدایت برنامه‌های تحقیقاتی و مطالعاتی، برگزاری دوره‌های کوتاه‌مدت و بلندمدت کارشناسی تا دکترای پرنده‌شناسی، مستندسازی بانک اطلاعاتی پرندگان هند، و برگزاری کنفرانس و گردهمایی در سطح ملی و بین‌المللی. در SACON تاکنون بیش از چهارصد پروژه مطالعاتی از جمله هفتاد پایان‌نامه دکترای تخصصی با موفقیت به‌سرانجام رسیده‌است. SACON مسئولیت سیاستگذاریهای خرد برای حفاظت از گونه‌های در خطر انقراض هندوستان از جمله هوبره بزرگ هندی را نیز بر عهده دارد. آگاهی‌رسانی درباره پروژه‌های‌حفاظتی در مدارس و مراکز آموزشی به منظور مشارکت فعالانه نسل‌های جوان در حفاظت و بهره‌برداری پایدار از منابع‌طبیعی از دیگر اقدامات موثر مرکز پرنده‌شناسی دکتر سلیم علی است. در سال‌های اخیر، دولت هند یک آزمایشگاه پیشرفته اکوتوکسیلوژی برای مطالعه و پیشگیری از اثرات آلاینده‌ها بر پرندگان در این مرکز راه‌اندازی‌کرده است.
مرکز پرنده شناسی سلیم علی در کویمباتور. لگوی ساکون به پاس برنامه های حفاظتی سلیم علی برای گونه در خطر انقراض هوبره هندی بزرگ است
دکتر سلیم علی به کاربردهای مطالعات پرنده‌شناسی در زندگی مردم محلی توجه ویژه داشت. در اقتصاد کشوری مانند هند که تا حد زیادی به کشاورزی و جنگل‌داری وابسته است، نقش پرندگان و زیستگاه‌های آن‌ها با توجه به همپوشانی با زمین های زراعتی و کشاورزی، بسیار حائز اهمیت است. در این راستا SACON تحقیقات ویژه‌ای درباره پرنده‌شناسی وابسته به کشاورزی، از جمله گونه در معرض اتقراض هوبره بزرگ هندی انجام داده است. دکتر سلیم علی در سال های پایانی عمر تلاش کرد تا این پرنده را به عنوان نماد ملی هند به ثبت رساند تا توجه‌ها را به سمت تغییر کاربری زیستگاه‌های این پرنده و در نتیجه کاهش شدید جمعیت آن‌ها بکشاند. همان‌طور که در ایران جمعیت میش‌مرغ به دلیل تخریب زیستگاه‌ها که اغلب زمین‌های زراعتی‌ست شدیدا رو به کاهش است، هوبره بزرگ هندی نیز تقریبا نود درصد از گستره جغرافیایی پراکنش خود که اغلب در غرب و شمال غربی هند بود، از دست داده‌است. گسترش جاده و شهرسازی، استخراج معدن، مکانیزه شدن آبیاری و کشاورزی از جمله دلایل عمده این بحران است. اغلب زمین‌های کشاورزی که خانه پیشین هوبره بزرگ هندی بود و در آن‌ها ذرت و ارزن کشت می‌شد به مزارع نیشکر، پنبه یا باغ‌های انگور تبدیل شده‌است. این فعالیت‌ها همراه با باروری کم و فشار شکارچیان طبیعی، ادامه حیات این پرنده را در موقعیت بسیار متزلزلی قرار داده‌است. براساس گزارشات اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت (IUCN) در سال 2011 هوبره بزرگ هندی در خطر قریب الوقوع اتقراض بود. طبق سرشماری‌های سال 2008، تنها صدوبیست عدد هوبره بزرگ هندی بالغ باقی مانده‌است و این جمعیت در سال‌های اخیر سیر نزولی داشته است. در سال 2012 دولت هند یک برنامه جامع حفاظت ملی برای چندین گونه در خطر اتقراض از جمله هوبره بزرگ هندی به راه انداخت که با مدل‌سازی از برنامه موفق حفاظت از ببر هندی در دهه 70 میلادی، امیدوار است که این گونه‌ها و زیستگاه‌هایشان را از خطر جدی انقراض حفظ کند.
هوبره بزرگ هندی (عکس از ویکی‌پدیا)
هوبره بزرگ هندی، نر در سمت چپ و ماده در سمت راست در پارک ملی راجستان عکس از T.R. Shankar Raman
کلیه حقوق مادی و معنوی این وب سایت متعلق به باشگاه پرنده نگری ایرانیان می باشد
پرندگان ایران