مروری بر مهاجرت پرندگان شکاری

نوشته سجاد پیشنماززاده

هرساله میلیون‌ها پرنده، سرزمین‌های زادآوری خود در اوراسیا را به سمت زیستگاه‌های زمستان‌گذرانی در جنوب یعنی آفریقا، عربستان و هند ترک می‌کنند. در طی این مسیر اغلب چند هزار کیلومتری، موانعی مانند کوه‌ها و آب‌های آزاد (اقیانوس‌ها، دریاها و دریاچه‌های بزرگ) قرار دارند که پرندگان عموما تلاش می‌کنند که از آن‌ها عبور نکنند. در این موارد، آن‌ها مجبور به تغییر مسیر پرواز خود هستند که منجر به تجمع پرندگان مهاجر در نقاط خاصی می‌شود. موانعی که در جهت شرقی- غربی گسترش دارند، به‌طور ویژه مسیرهای پروازی شمالی- جنوبی را برهم می‌زنند. همچنین، خطوط ساحلی، نقش هدایت کننده برای پرندگان مهاجر را دارند یعنی برخی از مسیرهای پروازی در امتداد آن‌ها شکل می‌گیرند.

بسیاری از پرندگان شکاری در طی مهاجرت، با استفاده از جریان‌های بالا‌رونده اتمسفری که در نتیجه‌ی همرفت‌های حرارتی و یا بالابری کوهساری (پدیده صعود هوا بر اثر ناهمواری‌های زمین) تشکیل می‌شوند، هزینه انرژی پرواز را کاهش می‌دهند. عوامل آب و هوایی مانند پوشش ابر، حداقل و حداکثر درجه حرارت، بارندگی، باد و غیره با تغییر در جریان‌های بالارونده اتمسفری می‌توانند بر مهاجرت پرندگان شکاری تأثیرگذار باشند.

طرح شماتیک استفاده از جریان‌های بالا‌رونده اتمسفری توسط پرندگان شکاری (ترمال کردن)

بنابراین، مسیرهای مهاجرتی اغلب در امتداد خطوطی قرار دارند که ویژگی‌های جغرافیایی، شرایط اتمسفری مطلوب برای بال‌باز‌روی را فراهم می‌کنند. بعلاوه، شکاری‌های بال‌باز‌رو تمایلی به عبور از موانعی مانند پهنه‌های وسیع آبی یا سلسله کوه‌های مرتفع را ندارند چون در این مکان‌ها به دلیل عدم حضور جریان‌های حرارتی کمک کننده به پرواز، مجبور به بال زدن هستند. همچنین در این مناطق امکان شکار کردن و یا استراحت وجود ندارد. این موضوع منجر به پیدایش گلوگاه‌های مهاجرتی می‌شود؛ نقاطی که خطوط مهاجرتی به‌هم می‌پیوندند و تعداد بالایی از پرندگان مهاجر قابل مشاهده هستند. بسیاری از پرندگان شکاری مهاجر به شکل قیف مانندی در امتداد خطوط ساحلی و بالای شبه جزایر و تنگه‌ها تجمع پیدا می‌کنند و به‌ویژه گونه‌های بزرگ تر، اغلب آب‌های آزاد و سایر بدنه‌های آبی بزرگ را دور می‌زنند تا از بال زدن روی این آب‌ها خودداری کنند. 

در سیستم مهاجرتی آفریقا- پالئارکتیک، تجمع پرندگان شکاری در طول مسیرهای مهاجرتی در برخی از نقاط اتفاق می‌افتد که از غرب به شرق می‌توان از تنگه جبل‌الطارق، تنگه مسینا، تنگه بوسفر، ایلات و باتومی نام برد. در تمام این سایت‌ها، پرندگان شکاری با هدف دور زدن یک بدنه آبی بزرگ (یعنی دریای مدیترانه، دریای سرخ و دریای سیاه) در یک نقطه تجمع پیدا می‌کنند. 

شمایی از مسیرهای مهاجرتی آفریقا- پائارکتیک و گلوگاه‌های مهاجرتی پرندگان

اگر بیشتر به سمت شرق بیاییم، گوشه جنوب شرقی دریای خزر ناحیه‌ای است که هزاران پرنده شکاری مهاجر در طی مهاجرت از آن عبور می‌کنند. فینی و همکاران در سال 1968 برای اولین بار به اهمیت این منطقه برای مهاجرت پرندگان اشاره کردند اما تمرکز آن‌ها بیشتر بر روی پرندگان آبزی بود. پس از آن اهمیت این ناحیه طی بررسی کوتاهی توسط رندس و همکاران در سال 1982 برای مهاجرت پاییزه شکاری‌ها گزارش شد. زالاس و بیلدستین در سال 2000 با جمع‌آوری اطلاعات مختصر موجود در آن زمان، پیشنهاد کردند که این ناحیه احتمالا برای مهاجرت پاییزه پرندگان شکاری دارای اهمیت است. مگنوس اولمن و ماتیاس اولمن طی بازدید کوتاهی از شبه جزیره میانکاله در سال 2008 گزارشی از مهاجرت بهاره پرندگان شکاری را به چاپ رساندند. آن‌ها عنوان کردند که در این ناحیه، شکاری‌ها با استفاده از شبه جزیره میانکاله و جزیره آشوراده در امتداد خلیج گرگان پرواز می‌کنند تا از جنوبی‌ترین بخش دریای خزر عبور کنند. بعلاوه، عبور تعدادی عقاب صحرایی از رشته کوه البرز که مجهز به ردیاب ماهواره‌ای بودند توسط میبورگ و همکاران (2012) به ثبت رسید. 

مسیرهای مهاجرتی یکی از عقاب‌های صحرایی بررسی شده در مطالعه میبورگ و همکاران (2012)

(خط قرمز مهاجرت پاییزه، ناحیه زرد منطقه زمستان‌گذرانی، خط سبز مهاجرت بهاره و ناحیه آبی منطقه تابستان‌گذرانی را نشان می‌دهند)

پانوچیو و همکاران در اکتبر سال 2017 با هدف بررسی عبور پرندگان شکاری در طی مهاجرت پاییزه از فاصله بین دریای خزر و رشته کوه البرز، به بررسی این ناحیه پرداختند. آن‌ها در سه منطقه در گوشه شمال شرقی دریای خزر شامل زمین‌های کم ارتفاع، تپه‌های واقع در دامنه و  مناطق مرتفع‌تر در رشته کوه البرز، عبور پرندگان مهاجر را مورد پایش قرار دادند. نتایج این بررسی نشان داد که ضمن عبور تعداد بالای پرندگان شکاری از این منطقه، ترکیب گونه‌ها و جهت مهاجرت در این سه ناحیه تا حد زیادی با یکدیگر متفاوت است. 

نقاط پایش شده توسط پانوچیو و همکاران (2018)

(نقاط دایره مناطق کم ارتفاع، نقاط ستاره‌ای تپه‌های واقع در دامنه و نقاط لوزی مناطق مرتفع‌تر در رشته کوه البرز هستند)

نتیجتا آن‌ها اعلام کردند که ناحیه بین دریای خزر و رشته کوه البرز، ناحیه مهمی برای مهاجرت پرندگان شکاری و شرقی‌ترین گلوگاه شناخته شده در سیستم مهاجرتی آفریقا- پالئارکتیک است. اما به دلیل مدت زمان کوتاه این بررسی، پانوچیو و همکاران پیشنهاد دادند که برای تعیین اندازه این مهاجرت، ترکیب گونه‌ای و تأثیرات آب و هوایی بر آن، نیاز به بررسی‌های بیشتر می‌باشد. 

موسسه پرنده‌شناسی و پرنده‌نگری ایرانیان از سال 1399، پایش مهاجرت پاییزه پرندگان شکاری در حاشیه شرقی دریای خزر در استان‌های مازندران و گلستان را شروع نمود. در این بررسی‌ها ضمن تایید مطالعات قبلی صورت گرفته، تعداد بسیار بالایی از پرندگان شکاری مهاجر به ثبت رسیدند. همچنین در دو سال گذشته، حاشیه غربی دریای خزر در استان گیلان نیز از نظر بررسی مهاجرت پرندگان شکاری مورد پایش قرار گرفت که نتایج حاصل از آن شایان توجه است. مقایسه اولیه این دو ناحیه نشان می‌دهد که ترکیب گونه‌ای پرندگان شکاری مهاجر از حاشیه شرقی و غربی دریای خزر تا حد زیادی متفاوت است. بعلاوه تلاش‌هایی جهت پتانسیل‌یابی این دو ناحیه برای مهاجرت بهاره شکاری‌ها توسط این موسسه صورت پذیرفته است. به‌عنوان نتیجه، حاشیه‌های شرقی و غربی دریای خزر، گلوگاه‌های مهاجرتی مهمی برای عبور پرندگان مهاجر، بویژه پرندگان شکاری هستند. بررسی دقیق این مناطق نیازمند پایش‌های طولانی‌مدت در زمان مهاجرت بهاره و پاییزه و تشکیل گروه‌های مختلف پایش در ایستگاه‌های متعدد با موقعیت‌های جغرافیایی مختلف است.

منابع:

Feeny, P. P., R. W. Arnold, and R. S. Bailey (1968). Autumn migration in the south Caspian region. Ibis 115:35–86.

Kerlinger, P. (1989). Flight Strategies of Migrating Hawks. University of Chicago Press, Chicago, IL, USA.

Meyburg, B.-U., C. Meyburg, and P. Paillat (2012). Steppe Eagle migration strategies revealed by satellite telemetry. British Birds 105:506–519.

Panuccio, M., B. Ghafouri, and E. Nourani (2018). Is the slope between the Alborz mountains and Caspian sea in northern Iran a bottleneck for migrating raptors?. Journal of Raptor Research. 52(4):530–533

Rands, M. R. W., C. G. R. Bowden, and P. N. Newton (1982). An autumn movement of raptors at the south-east corner of the Caspian Sea. Ornithological Society of the Middle East Bulletin 8:3.

Spaar, R. (1997). Flight strategies of migrating raptors; a comparative study of interspecific variation in flight characteristics. Ibis 139:523–535.

Ullman, M., and M. Ullman (2010). Migration of harriers and other raptors at Ashura Deh, Iran, April 2008. Sandgrouse 32:4–12.

Zalles, J., and K. Bildstein (2000). Raptor Watch: A Global Directory of Raptor Migration Sites. BirdLife Conservation Series No. 9. BirdLife International, Cambridge, UK, and Hawk Mountain Sanctuary Association, Kempton, PA, USA.