تهیه و تنظیم: ابراهیم شکوهی

بخش اول: استان گلستان

امسال طول زمان انجام پروژه به مدت چهار روز تعیین شد که از تاریخ 18 مهر آغاز و تا تاریخ 21 مهر ماه ادامه یافت. منطقه مورد مطالعه شامل دامنه‌های شمالی رشته کوه البرز در جنوب شرقی دریای خزر از ارتفاعات درازنو در شمال کردکوی تا ارتفاعات شمال روستای نوچمن واقع شده. امسال علاوه بر زمین‌های کشاورزی مرتفع جنوب روستای نوچمن که مانند سال گذشته به عنوان محل اصلی انجام پروژه در نظر گرفته شده بود، تپه‌های مشرف به روستای بالاجاده در دامنه‌های درازنو نیز مورد بررسی قرار گرفت.

نحوه انجام پایش

در سال گذشته دو ایستگاه در ارتفاعات روستای نوچمن برای پایش پرندگان شکاری مهاجر تعیین شد. وضعیت هوا در استفاده از ایستگاه‌ها به عنوان یک عامل تأثیرگذار شناخته می‌شود. به این صورت که طبق بررسی‌های صورت گرفته در سال گذشته، ایستگاه اول برای روزهای نیمه‌ابری و ابری و ایستگاه دوم برای روزهای آفتابی تا قسمتی ابری مناسب‌تر بود. در روزهای ابری و نیمه‌ابری ایستگاه اول دید بهتری به قسمت جلگه‌ای و دشت گرگان دارد. به همین دلیل امکان مشاهده پرندگان در حال پرواز در ارتفاع کم و یا پرندگان عبوری از پایین یال بیشتر از ایستگاه دوم است. از آنجایی که امسال وضع هوا در روزهای مورد نظر ما نیمه‌ابری و ابری بود، ایستگاه اول برای پایش مناسب‌تر به‌نظر می‌رسید. همچنین به دلیل قرار گرفتن این ایستگاه در ابتدای یال کوه و نزدیک بودن به روستا به عنوان مزیت در رفت و آمد، ایستگاه اول برای کار میدانی انتخاب شد.
به منظور پایش پرندگان شکاری ابتدا ترانسکتی با خط فرضی در امتداد شمال به جنوب با طول حدود 8 کیلومتر که ایستگاه در مرکز آن قرار داشت در نظر گرفته شد، و با استفاده از دوربین دو چشمی و تلسکوپ پرنده‌نگری پرندگانی که در شرق ترنسکت قرار داشتند مشاهده و پس از تعیین تعداد و مسیر حرکت آن‌ها، مشاهده تا زمان رسیدن پرندگان شکاری به خط فرضی که از محل پایش عبور می‌کرد، ادامه می‌یافت. سپس شمارش در زمان عبور پرندگان از این خط فرضی انجام می‌پذیرفت و از آنجایی که حرکت این پرندگان به سمت غرب ادامه داشت، خطای شمارش مجدد این پرندگان به وجود نمی‌آمد. شناسایی پرندگان شکاری نیز از زمان مشاهده تا بعد از عبور آن‌ها انجام ‌می‌شد و در صورت امکان از آن‌ها عکس تهیه می‌گردید. این فرآیند بسته به تعداد پایشگران در هر روز به همین روال انجام شد. در صورتی که فاصله پرنده از شمارش‌کنندگان در حدی زیاد بود که با دوربین دو چشمی و یا تلسکوپ امکان شناسایی و یا عکس‌برداری از پرنده وجود نداشت، با توجه به تجربه افراد خبره، تنها خانواده و جنس پرنده شکاری تعیین و ثبت گردید.

پایش پرندگان شکاری به وسیله اسکوپ پرنده‌نگری و عکاسی در ارتفاعات روستای نوچمن

فعالیت‌های آموزشی

الف) آموزش دانشجویان رشته‌های مرتبط با محیط زیست و حفاظت:

رویکرد پایش امسال توجه بیشتر به آموزش دانشجویان رشته‌های مرتبط بود و به همین منظور کلاس‌های تئوری و عملی با همکاری دانشکده شیلات و محیط زیست دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان و انجمن علمی این دانشکده برگزار گردید. در این کلاس‌ها جناب آقای دکتر حمیدرضا رضائی عضو هیئت علمی دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان، آقای ابراهیم شکوهی مسئول اجرایی پروژه هیرکان و خانم مطهره حکیمی‌نژاد دانشجوی کارشناسی ارشد دانشگاه گرگان و عضو تیم اجرایی پروژه هیرکان مطالبی در خصوص اکولوژی پرندگان شکاری، پایش پرندگان شکاری و شناسایی این پرندگان برای دانشجویان ارائه کردند. 

پس از برگزاری کلاس‌های تئوری در دانشکده، دانشجویان در محل پایش حضور یافتند و به طور عملی با پایش پرندگان شکاری آشنا شدند و همچنین برای شناسایی پرندگان شکاری مختلف تلاش کردند. ایجاد انگیزه برای مطالعات علمی مربوط به پرندگان شکاری و پدیده مهاجرت آن‌ها نیز از مباحث مطرح شده در این برنامه بود.

بخش عملی آموزش پایش و شناسایی پرندگان شکاری به دانشجویان دانشکده شیلات و محیط زیست دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان با حضور آقای دکتر رضائی استاد دانشگاه

ب) آموزش به کودکان:

آموزش به کودکان استان گلستان به عنوان یکی دیگر از اهداف امسال در نظر گرفته شد تا از طریق آشنایی با موضوع مهاجرت پرندگان شکاری در محلی که در آن زندگی می‌کنند، در آینده بتوانند نقشی در حفاظت از پرندگان و در بعد وسیع‌تر در حفظ محیط زیست داشته باشند.

 آموزش به کودکان

نتایج

در این پروژه بیش از دو هزار پرنده‌ی شکاری از 20 گونه شامل عقاب ماهیگیر، عقاب بزرگ (شامل عقاب شاهی، عقاب صحرایی، عقاب خالدار بزرگ، عقاب خالدار کوچک)، عقاب کوچک (عقاب پرپا، عقاب مارخور)، سارگپه (سارگپه استپی، سارگپه اروپایی، سارگپه پابلند)، قوش (قرقی، طرلان، پیغو کوچک)، کورکور سیاه، سنقر (سنقر سفید، سنقر خاکستری، سنقر گندمزار و سنقر تالابی) و شاهین‌سانان (دلیجه کوچک، دلیجه بزرگ، لیل، شاهین) مشاهده شد.
اسامی گونه های مشاهده شده و درجه حفاظتی آن‌ها در دو سطح ملی و بین المللی (اتحادیه جهانی حفاظت - IUCN) و وضعیت هر گونه در فهرست های ضمیمه های کنوانسیون بین المللی تجارت گونه های در معرض خطر حیات وحش (CITIS) در جدول نشان داده شده است.

پرندگان شکاری مشاهده شده در غرب استان گلستان

بخش دوم: استان گیلان

پایش پرندگان شکاری به مدت چهار روز از تاریخ 24 مهر آغاز و تا تاریخ 28 مهر ماه ادامه یافت. با توجه به بررسی‌های انجام شده در اواخر مهر سال گذشته در دامنه‌های شرقی کوه‌های تالش در جنوب غربی دریای خزر با تمرکز بر سه منطقه بین تالش و آستارا و پایش آزمایشی جهت امکان سنجی مناطق مطلوب، امسال نیز سه منطقه در همان محدوده جهت پایش مورد بررسی قرار گرفت.

با توجه به وضعیت آب و هوا و محدودیت زمان پایش جهت بررسی نقاط بهینه، ابتدا شمالی‌ترین منطقه مورد نظر بین حویق و چوبر مورد بررسی قرار گرفت. پایش آزمایشی در این نقطه در سال گذشته نیز به دلیل اینکه بیشترین ارتفاع را بین نقاط دیگری که در نظر گرفته شده بودند داشت، انجام شده بود. از آنجایی که عامل محدود کننده در این نقطه، وضع هوا است پایش در یک روز آفتابی انجام شد. تأثیر وضع هوا به این صورت است که در زمان پایین آمدن مه این نقطه کارایی لازم برای مشاهده پرندگان شکاری را ندارد و مسیر خاکی دسترسی نیز در زمان پس از بارندگی لغزنده است. نقطه دوم مورد بررسی واقع در جنوب خطبه‌سرا و مجاور با صخره سوست در امتداد جاده اصلی تالش به آستارا و سومین نقطه پایش در واقع جنوبی‌ترین نقطه مورد بررسی امسال در محدوده قلعه تاریخی صلصال در منطقه لیسار بود.

نحوه انجام پایش

به منظور پایش پرندگان شکاری با توجه به مسیر مهاجرت پرندگان شکاری در این منطقه که از شمال (جمهوری آذربایجان) در امتداد دریا به سمت جنوب است، ابتدا ترانسکتی با خط فرضی در امتداد غرب به شرق که ایستگاه در مرکز آن قرار داشت در نظر گرفته شد، و با استفاده از دوربین دو چشمی پرندگانی که شمال ترانسکت قرار داشتند مشاهده و پس از تعیین تعداد مشاهده تا زمان رسیدن پرندگان شکاری به خط فرضی که از محل پایش عبور می‌کرد جهت شناسایی ادامه می‌یافت. سپس شمارش در زمان عبور پرندگان از این خط فرضی انجام می‌پذیرفت و از آنجایی که حرکت این پرندگان به سمت جنوب ادامه داشت، خطای شمارش مجدد این پرندگان به وجود نمی‌آمد.

فعالیت‌های آموزشی

آموزش به کودکان و بزرگسالان ساکن در منطقه تالش به عنوان یکی از اهداف امسال در نظر گرفته شد تا با موضوع مهاجرت پرندگان شکاری در محلی که در آن زندگی می‌کنند آشنا شوند. آموزش به کودکان نقش بسزایی در حفاظت از پرندگان و محیط زیست دارد. در این برنامه که با مشارکت فعالین محلی محیط زیست و فعال حفاظت جنگل‌های هیرکانی آقای حسین آقایی برگزار شد، تعدادی دانه شاه بلوط و داغداغان توسط شرکت‌کنندگان کاشته شد.

آموزش به کودکان و بزرگسالان

اسامی گونه های مشاهده شده و درجه حفاظتی آن‌ها در دو سطح ملی و بین المللی (اتحادیه جهانی حفاظت - IUCN) و وضعیت هر گونه در فهرست های ضمیمه های کنوانسیون بین المللی تجارت گونه های در معرض خطر حیات وحش (CITIS) در جدول نشان داده شده است.

پرندگان شکاری مشاهده شده در تالش

تشکر و قدردانی

موسسه پرنده‌شناسی و پرنده‌نگری ایرانیان (باشگاه پرنده‌نگری ایرانیان) مراتب تشکر و قدردانی خود را از معاون محترم محیط زیست طبیعی سازمان حفاظت محیط زیست جناب آقای دکتر اکبری، دفتر حیات وحش و بخش پرندگان سازمان حفاظت محیط زیست و همچنین ادارات کل حفاظت محیط زیست استان‌های گلستان و گیلان و ادارات نظارت بر امور حیات وحش این دو استان اعلام می‌دارد.

باشگاه پرنده‌نگری ایرانیان وظیفه خود می داند مراتب سپاس و عرض ادب و احترام خود را نسبت به مجموعه سالیا گلد گالری به عنوان حامی مالی اصلی پروژه، همچنین بزرگواران آقایان حمید و سعید احمدی بصیر، آقای علی بهرامی گرامی و گروه طبیعتگردی شباهنگ شهرستان نور، سرکار خانم پگاه جابری، سرکارخانم صفیه گرزین، سرکار خانم سارا رضوی و جناب آقای امین پاگداری به عنوان دیگر حامیان مالی پروژه هیرکان 1402 ابراز نموده و برای این عزیزان آرزوی تندرستی و بهروزی داریم.

همچنین این موسسه از مسئولین دانشکده شیلات و منابع طبیعی دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان مخصوصا جناب آقای دکتر حمیدرضا رضائی، انجمن علمی و دانشجویان این دانشگاه و کودکان و نوجوانان علاقه‌مند در استان‌های گلستان و گیلان، تشکل مردم نهاد حافظان هیرکانی، آکادمی فلات و به طور ویژه از آقای حسین آقایی فعال حفظ جنگل‌های هیرکانی، دوست عزیز پرنده‌نگر و عکاس حیات وحش منطقه آقای فردین نظیری و سایر فعالان محیط‌ زیست منطقه آستارا و تالش در استان گیلان و همه عزیزانی داوطلبی که با حضور و حمایت معنوی خود قوت قلب بزرگی برای برگزارکنندگان این پروژه بودند تشکر و قدردانی می‌نماید.