|
|
|
|
|
پرنده نگری در باغها و پارکهای داخل شهرها گامی نو در جهت آموزش حفظ محیط زیست
(با تأکید بر باغ فاتح کرج و گونه های رکورد شده در آن)
استاد راهنما
مهندس پرویز بختیاری
پژوهش گر
رامین محمدی زره ناسی
Ramin Mohammadi Zerehnasi
دانشجوی کارشناسی ارشد ایران شناسی دانشگاه دولتی یزد، اکوتورلیدر موسسه آوای ارسباران و عضو رسمی باشگاه پرنده‌نگری ایرانیان
raminmzar@yahoo.com
چکیده:
هدف این پژوهش آشنا ساختن عموم مردم و مسئولین شهری در ارتباط با پیوند مدیریت اوقات فراغت با آموزش محیط زیست و مهارتهای اجتماعی و علمی با یاری شیوه‌های اکوتوریسم (بوم گردی) و پرنده‌نگری می‌باشد. در حال حاضر بیش از چند میلیون پرنده نگر ماهر و مبتدی در جهان در حال انجام این تفریح سالم و زیبا هستند که در ارتباط مستقیم با محیط زیست و رفتار صحیح شهروندی است. باید و نبایدهای این سرگرمی و چالشهای آن و سیستم آموزش خردمندانه از طرف دیگر باعث شده تا این رشته به یکی از پر رونق ترین شاخه‌های اکوتوریسم تبدیل گردد. در این خصوص باغها و پارکهای شهری خصوصا آنانکه قدمتی نیز دارند از اهمیت چشم گیری برخوردار می باشند. در پژوهش موردی این جستار به باغ فاتح کلان شهر کرج واقع در محله جهانشهر اشاره خواهد شد و مزایای استفاده از این تفریح و پتانسیلهای موجود در آن برای رشد پرنده نگری و چالشها و مشکلات آن را مورد بررسی قرار خواهیم داد.
واژگان کلیدی: پرنده نگری؛ اکوتوریسم، پارکهای بزرگ کلان شهرها، باغ فاتح کرج، مهارتهای شهروندی، حفظ محیط زیست
مقدمه:
در این مقاله منطقه زیستگاهی معروف به باغ فاتح یا پارک تنیس جهانشهر را به عنوان یک سایت مناسب برای پرنده نگری در محیط شهری انتخاب و آن را به مدت یک سال خورشیدی (1394 تا آذر 1395) مورد مطالعه و پیمایش قرار داده و در این بین به بررسی راه کارهای مختلف برای شناساندن این تفریح زیبا (پرنده نگری) و همچنین اکوتوریسسم (بوم گردی) برای جامعه هدف (اهالی کرج) پرداخته‌ایم.
این مقاله شامل بخشهای ذیل است:
1- تعریف پرنده نگری 2- روش پژوهش 3- تاریخچه باغ فاتح 4- پرندگان باغ فاتح و رکوردهای ثبت شده 5- اوقات فراغت و پرنده نگری 6- چالشهای پرنده نگری در باغ فاتح کرج 7- نتیجه گیری و ارائه راه حل
تعریف پرنده نگری:
در اصل پرنده‌نگری یکی از زیر شاخه‌های طبیعت گردی (اکوتوریسم) است. برخلاف تصور بیشتر مردم پرنده نگری با پرنده شناسی تفاوت دارد. جالب است بدانید پرنده شناسی علم مطالعه پرندگان است و پرنده شناس‌ها به پرندگان بسیار جزیی‌تر از پرنده نگرها نگاه می‌کنند و برای اهدافی چون تحقیق و مطالعه روی این موجودات کار می‌کنند در حالی که پرنده نگری لذت بردن، تماشای پرندگان و آموزش تفاوت کلی بین این جانوران است و برای انجام آن تنها علاقمندی به طبیعت کافیست. پرنده نگرها برای لذت بردن هر چه بیشتر، از جزیی نگریستن به این موجودات پرهیز می‌کنند. Ornithology یا علم مطالعه پرندگان را پرنده شناسی می‌نامند. کلمه Ornithology از ریشه Ornis گرفته شده که در زبان قدیم یونانی برای پرندگان به کار می‌رفته. (برگرفته شده از سایت باشگاه پرنده نگری ایرانیان).
روش پژوهش:
این مقاله بر اساس روش تحقیق اسنادی و میدانی تهیه گردیده. در روش اسنادی از کتب شاخص نویسندگان داخلی و همچنین منابع ترجمه شده در رشته پرنده نگری و اکوتوریسم و جزوات درسی معتبر استفاده گردیده. و در روش میدانی از سیستم علمی پرنده نگری (Bird watching) کمک گرفته شده. در این روش ابتدا سایت (زیستگاه) و یا منطقه مورد بررسی دقیقا مطالعه و مشخص می شود سپس پرنده نگر Bird watcher با استفاده از امکانات و ابزار لازم نظیر دوربین دوچشمی، عکاسی، تلسکوپ و کتاب راهنما (منبع معتبر علمی) اقدام به تهیه لیست گونه‌های موجود یا اصطلاحاً ثبت رکورد می نماید که به آن Life List گفته می شود.
تاریخچه پرنده نگری و ارزش اقصادی و زیست محیطی آن
اصطلاح پرنده نگری Bird watching برای اولین بار توسط ادموند سلوس (Edmund Selous) در کتابی با همین نام در سال 1901 به کار برده شده و سریعا در دنیا گسترش پیدا نموده است. اما پرنده نگری در دنیا قدمتی 200 ساله دارد. اولین توجه و علاقه مندی نسبت به تماشای پرندگان بخاطر زیبایی شان، (بیش از سودمندی آنها به خاطر گوشت و منبعی برای غذا) به اواخر قرن 18 میلادی توسط Gilbert White، Thomas Bewick، George Montagu و Johan Clare بر می گردد. در ابتدا این موضوع بیشتر جنبه بسیار تخصصی داشت و انجمن علمی (سلطنتی بریتانیا) اقدام به جمع آوری اطلاعات و نمونه برای موزه های انگلستان می نماید، لیکن به آرامی و در اوایل قرن 20 تغییراتی رخ داد و رویکرد حفاظتی و دیدگاه زیست محیطی بر این کار سایه افکند. در این راستا تشکلهای دولتی و غیر دولتی تشکیل و شکل سرگرمی فرهیخته و به صورت شاکله مند رخنمون شد و در حال حاضر بیش از یک میلیون نفر در انگلستان عضو باشگاه‌های پرنده‌نگری هستند. برخی از این انجمنها بالغ بر صدها هزار عضو دارند که درآمد بالایی فقط از راه کمکهای اعضا دارند. [1] در ادامه در دیگر نقاط دنیا نیز این سرگرمی کم کم شکل سمن‌های مردم نهاد بخود گرفته تا جاییکه با تهیه امکانات گردشگری و سهولت در امر پروازهای برون مرزی و رشد توریسم (گردشگری)، رشد روزهای تور پرنده نگری از یک تا دو روزه با افزایش 300% از تورهای 11 روزه است. زیرا زمان کمتری برای توریست نیاز است تا از یک سایت در کشور دیگر دیدن کند. ابزارهایی نظیر دوربین های دوچشمی مناسب، تلسکوپ، GPS نقشه های ماهواره ای ماشین های مناسب و علی الخصوص راهنمایان تربیت شده و دانش محور پرنده نگری بسیار راحت و جذاب نموده. در ایران نیز طی یک دهه گذشته با توجه به شکل گیری اکوتوریسم و آموزش تورلیدر‌های این رشته به تدریج رشته پرنده نگری متولد شد هرچند قبل از آن در دانشکده های محیط زیست و زیست شناسی برخی دانشجویان[i] و اساتید اقدام به تهیه کتب و مقالات در این زمینه نموده بودند ولی شکل تفریح و یا اصطلاحاً اکوتوریستی (بوم گردی) بخود گرفت.
معرفی باغ فاتح کرج
باغ فاتح کرج حاصل دسترنج مردی خوش ذوق و کارآفرین به نام حاج باقر فاتح یزدی می باشد ایشان در دهه 30 خورشیدی در کرج کارخانجات متعددی و یک باغ شهری را ایجاد نمود و در واقع باغ فاتح کرج نیز که به پارک تنیس نیز مشهور است از جمله ساخته‌های این مرد نوع دوست می‌باشد. پارک تنیس دارای 8 قواره زمین تنیس، ساختمان اداری، فروشگاه ورزشی، رستوران، جایگاه ویژه مقامات و اتاق داوران، کمیته برگزاری مسابقات، استراحتگاه موقت ورزشکاران، جایگاه ویژه خبرنگاران، محوطه فضای سبز، پیست سلامت و … می‌باشد. وسعت باغ فاتح در گذشته بین 130 تا 300 هکتار بوده که متأسفانه اکنون کمتر از 20 درصد آن باقی مانده است.
معرفی گونه های رکورد شده در باغ فاتح
نگارنده در طی یک سال گذشته به صورت متناوب اما هدف مند اقدام به پیمایش و رکورد (ثبت) پرندگان بومی، مهاجر و عبوری از این منطقه نموده است در این راستا چندین بار به صورت عمومی از دیگر هموندان سمن های زیست محیطی و فرهنگی نیز دعوت شده تا در این چالش همراه شوند و همچنین یک کارگاه پرنده نگری نیز به صورت عملی در آن برگزار گردیده. منطقه کرج در نزدیکی کوه پایه‌های جنوبی البرز مرکزی واقع شده همچنین به لحاظ جغرافیای جانوری حوزه مورد مطالعه در منطقه پال‌آرکتیک[ii] قرار دارد و در مسیر مهاجرت پرندگان از اروپا، سیبری، شمال کشور (آذربایجان) و.... به سمت جنوب و مرکز ایران قرار دارد. این تعداد پرندگان گوناگون که برخی از آنها مانند دارکوب و هدهد آفت کش بیولوژیک هستند و برخی مانند خانواده کلاغها پالاینده محیط، رنگارنگی، صدای خوش و جست و خیز پزندگان باغ فاتح در مرکز کلان شهر کرج شادابی خاصی به انسان هدیه می دهد به نظر می آید این فضای سبز پتانسیل مناسبی برای پرنده نگری در سطح شهر باشد. در اینجا لیست رکورد های ثبت شده که توسط نگارنده انجام گرفته به شرح ذیل می باشد.
قابل ذکر است تعداد پرندگان قطعا بیشتر بوده ولیکن با توجه به محدودیتهای نگارنده و امکانات موجود برای ثبت این تعداد برای شناسایی اولیه گزارش می شود.
ارزشهای پرنده نگری در حفظ محیط زیست و اوقات فراغت
همانگونه که در مقدمه به آگاهی رسید، پرندگان در همه جا قابل دیدن هستند. به راستی چه کسی (به عنوان مثال یک فرد معمولی) فکر می‌کند در یک پارک آن هم در وسط شهری بزرگ مانند کرج حداقل 20 گونه پرنده متفاوت قابل دیدن باشد. نگارنده بارها شاهد تعجب و شگفتی و یا عدم آگاهی شهروندان از وجود این همه پرنده که در نزدیکی خود هستند بودم. از باغ و بستان‌های شخصی و محلی گرفته تا ساختمانها و مزارع دو نوع زیستگاه مصنوعی و طبیعی عرصه و جولانگاه پرندگان هستند. دیدن آنها و رفتار ایشان و شنیدن صدای پر انرژی و فرح بخش آنها روح آدمی را جلا داده و باعث جذب انرژی مثبت می‌شود. مردم می‌توانند بجای طی نمودن و صرف کردن زمانهای بیکاری خویش در مناطق مدرن و بی هویت گاهی و زمانی را پارکها و باغهای اطراف شهر و یا داخل شهر به دیدن و مشاهده و ثبت پرندگان اختصاص دهند تنها وسیله لازم برای این کار یک دفترچه بهمراه مداد، یک دوربین دوچشمی و یک کتاب راهنما است. لازم نیست فرد پرنده نگر تنها باشد، پولدار باشد و یا تحصیلاتی خاصی داشته باشد او می‌تواند به عنوان همسر، پدر و معلم با بچه‌ها یا دانش آموزان خویش این تفریح را انجام دهد. این نکته همچنین تأثیر مثبتی در روند حفظ محیط زیست دارد. تصور نمایید اگر مدیری و یا معلمی و یا هر شخص دیگر به پرنده‌نگری علاقه مند شود برایش محیط زیست مهم تر جلوه گر خواهد شد چون محل تفریح مورد علاقه او محیطهای طبیعی (حتی انسان ساخت) است که نابودی آنها کابوس امروز ما انسان هاست و لذا حفظ و نگهداری از آن برای او نه تنها مهم می شود بلکه هدفی برای زندگی خودش و بستگانش می گردد.
مهارتهای شهروندی و پرنده نگری
یکی از مهم ترین مشکلات مدیران شهری یافتن راه حلی برای کم نمودن آسیب های روانی و یا آموزش آداب شهر نشینی است. به طور کلی فرهنگ، یک روش طولانی برای شکل گرفتن لازم دارد. اگر فرهنگ و آداب شهرنشیی به صورت اشتباه شکل گرفته باشد تغییر و اصلاح آن به دهه‌ها زمان نیاز دارد. چرا پرنده‌نگری می‌تواند در رشد و توسعه صحیح مهارتهای شهروندی یاری بخش باشد. چندی قبل در همین شهر کرج ما شاهد در دست داشتن تفنگ بادی در دست جوانان بودیم با تیر و کمان های چوبی، هیچ موجودی حتی گنجشک از دست انسان در آسایش نبود ولی اکنون به دلیل نظارت و نگهبانی، رشد بازی های رایانه ای، فرهنگ سازی و... این رفتارها کم شده ولی هنوز وجود دارد. دامنه ترس پرندگان از انسان بی دلیل نیست. شخصی که بداند دیدن و مشاهده و تفریح علمی بسی زیبا تر از کشتن است کم کم بقیه موارد هم برای او مهم می شود. تصحیح روش رانندگی، رعایت حقوق دیگران نیز در ادامه همین رفتارها اصلاح می شود. به نظر شما خواننده گرامی شخصی که ساعتها در فضای باز به آرامی پرنده‌نگری می‌کند می‌تواند شهروند آزار دهنده‌ی باشد؟ لزوماً پاسخ نمی تواند کاملاً بله باشد ولی شخصاً معتقدم او شخص قابل اعتماد تری به عنوان یک همسایه خواهد بود و حتما او انجام کارهای نابهنجار لذت نخواهد برد.
چالشهای پرنده نگری در کرج (باغ فاتح)
چالشهای پرنده‌نگری با توجه به تجربه اینجانب به دو بخش دولتی و مردمی تقسیم می شود.
الف – بخش دولتی:
ü لزوم حمایت بخش دولتی به طور مثال فضای سبز شهرداری کرج در این راستا و اختصاص یک مکان عمومی به این موضوع و همچنین امکاناتی نظیر در اختیار قرار دادن کتاب و دوربین به علاقه مندان.
ü حمایت و آگاهی رسانی بخش میراث فرهنگی استان البرز با همیاری آژانسهای گردشگری کرج پیرامون توسعه و تبلیغ اکوتوریسم و در ادامه آن پرنده نگری
ü تهیه تابلوهای آگاهی رساننده به مردم در مور توجه به زیستگاه پرندگان و دلیل مفید بودن پرندگان برای محیط زیست توسط سازمان محیط زیست.
ب – بخش مردمی:
ü عدم آگاهی بسیاری از مردم از شاخه اکوتوریسم و خصوصاً پرنده‌نگری به دلایل بسیار که شاید ریشه در فرهنگ معاصر ما دارد. چرا که در گذشته ایرانیان با طبیعت پیرامون خود آشنایی بیشتری داشتند، باغ ایرانی و کبوترخانه نمونه خوبی از این ادعا می باشد.
ü عدم اطلاع و آگاهی سمن‌های مردم نهاد از اکوتوریسم و شاخه پرنده نگری
ü تولید صداهای نابهنجار در باغ فاتح هنگام ورزش صبگاهی توسط بلند گوی ورزشکاران. این صداها درست هنگامی پخش می شود که پرندگان برای تغذیه وارد محیط پارک میشوند.
ü آزاد سازی و یا قفس گیری (تله گذاری) پرندگان که هر دو بسیار زیان است
ü کمبود فرهنگ هزینه در سبد خانوار با موضوع اکوتوریسم: با توجه به مصاحبه‌های انجام داده (توسط نگارنده) از مردم و هموندان سمن های محیط زیستی ایشان تهیه لوازم طبیعت گردی را خاص قشر ثروتمند می‌دانند. این در حالی است که وقتی به ایشان گفته می‌شود تهیه یک دوربین دوچشمی بین 500 تا 700 هزار تومان هزینه دارند نمی پذیرند لیکن هنگامی که پرسش می‌شود چقدر برای موبایل جدید خود هزینه نموده‌اند ارقام بزرگی همچون یک میلیون پانصد تومان تا سه میلیون تومان را بیان می‌کنند در بهانه هزینه عنوان می کنند کاربرد زیاد گوشی جدید خوب است. در حالیکه در ادامه روند گفتگو خود اذعان می کنند آنچنان استفاده مناسبی از دستگاه خود ندارند، همچنین اکثر ایشان حاضرند ساعتها در ترافیک به شمال بروند ولی ساعتی را در پارک یا کوهستان نزدیک محل خود به بوم گردی و آموزش طبیعت گردی اختصاص ندهند.
نتیجه گیری:
اقلیم کوچکی همچون باغ فاتح کرج حداقل دارای 20 گونه پرنده بومی و مهاجر است که برای هر مخاطبی دانستن آن شگفت آور است و لذت بخش اینکه روش پرنده نگری تا چه میزان می تواند این ذوق و شوق را باعث و یا تقویت کند نیاز به همیاری مردم و دولت استان البرز خصوصاً مردم گرامی جهانشهر و گوهردشت می باشد. انتظار می رود با توجه به فواید بی شمار پرندگان برای درختان و انسانها به ایشان توجه نموده از دیدن زیبایی و شنیدن آواز بهشتی ایشان بهره درست ببریم. پرنده نگری برای جامعه ایرانی یک نیاز لازم است نه یک تفرح ساده.
پیوستها:
منابع و مآخذ:
راهنمای پرندگان ایران، منصوری جمشید، انتشارات فرزانه، ویراست سوم، تهران 1392
پرندگان شهر تهران، بختیاری پرویز، چاپ توسط خود نگاره، چاپ اول، تهران 1394
جغرافیای جانوری ایران (جلد دوم)، ترجمه و تدوین مجنونیان هنریک، کیابی بهرام، دانش محمد، انتشارات دایره سبز، چاپ اول، تهران 1384
تاریخ تمدن و فرهنگ ایران زمین، سلیم محمد نبی (محسن)، انتشارات جامی، چاپ نخست، تهران 1390
پرنده نگری، بختیاری پرویز، انتشارات مهکامه، چاپ نخست، تهران 1395
جزوه آموزشی پرنده نگری آقای پرویز بختیاری، آموزشگاه آوای ارسباران، تهران 1394
جزوه آموزشی اکوتوریسم آقای علی شادلو، آموزشگاه آوای ارسباران، تهران 1394
یادداشتها و عکسهای شخصی از رامین محمدی زره ناسی 1394 تا 1395
---------------------------------------------------------------------------------------------[1] RSPB Club
[i] از این میان می توان به اشخاصی همچون جمشید منصوری، هنریک مجنونیان،دکتر بهرام کیابی، محمد دانش و مهندس پرویز بختیاری اشاره نمود.
[ii] Palearctic Region کل قاره اروپا،شمال آفریقا و قسمتهای میانی و شمالی آسیا را در بر می‌گیرد.
کلیه حقوق مادی و معنوی این وب سایت متعلق به باشگاه پرنده نگری ایرانیان می باشد
پرندگان ایران