به دیدار امید (برنامه دوم) 96/11/12

 برنامه تخصصی پرنده نگری در فریدون کنار و خلیج گرگان به مناسبت روز جهانی تالابها

13 بهمن ماه مصادف با روز جهانی تالاب ها بهانه ای شد تا برنامه ای ویژه برای بازدید از تالابهای با اهمیتی همچون فریدون کنار، سرخرود و خلیج گرگان برگزار نماییم که خلاصه آن در ادامه تقدیم می گردد:

تاریخ برنامه: پنجشنبه و جمعه 12 و 13 بهمن 96

شروع برنامه: 4:00 صبح روز 12 بهمن از تهران- میدان ونک با وسیله نقلیه توریستی (سیترا)

پایان برنامه: ساعت 22 روز جمعه، 13 بهمن

راهنمای برنامه: سید حامد موسوی

کمک راهنما: رامین محمدی زره ناسی

مقاصد اصلی سفر:

• منطقه سوته(اوجاکلا) در فریدون کنار: به قصد دیدن امید
• دامگاه ازباران: برای آشنا شدن با شیوه صید سنتی و جامعه محلی
• سرخرود: برای مشاهده قو ها
• گلوگاه: پرنده نگری و مشاهده گونه های 
• میانکاله: پرنده نگری و مشاهده گونه های 

روز 12 بهمن ماه 1396 ساعت 4 صبح از تهران به سمت تالاب فریدون کنار حرکت کردیم. حدود ساعت 6 به رستوران آدم و حوا رسیدیم و پس از صرف صبحانه و عکاسی از نمای بینظیر قله دماوند در طلوع زیبا ساعت 7 به سمت آمل حرکت کردیم.

مقصد میانه ما شهر بابل بود که دوست و همراه ارجمندمان جناب آقای مهندس ربیعی، رییس اداره حیات وحش سازمان محیط زیست مازندران به ما پیوستند. پس از همراه شدن ایشان به سمت ساختمان محیط زیست در منطقه سوته و اوجاکلا رفتیم حدود ساعت 11 در منطقه بودیم و در جستجوی یکی از اصلی ترین مقاصد سفر، آخرین بازمانده جمعیت غربی درنای سیبری، امید، پرداختیم. در ابتدا در منطقه ای که انتظار دیدارش را داشتیم نبود، مشغول پرنده نگری در منطقه شدیم و لحظه به لحظه حس ناامیدیمان از دیدن امید بیشتر میشد که حوالی ساعت 12 جناب امید با فرود زیبای خود ما را از ناامیدی نجات داد. پس از مشاهده اش با دل سیر و عکاسی از آن عازم مقصد بعدی سفر، یعنی ازباران شدیم.

لیست گونه های مشاهده شده در منطقه اوجاکلا:

ازباران و بازدید از دوما

مقصد بعدی سفر ما ازباران و بازدید از شیوه های صید سنتی پرندگان (دوما) بود. بد نیست در این سفر نامه به نکاتی که از سوی دامگاه داران و اهالی منطقه در این بازدید نقل شد اشاره ای شود:

دوما چیست؟

دوما شیوه صید سنتی پرندگان می باشد. در این روش، تنها برخی پرندگان، یعنی گونه هایی که در خطر انقراض نیستند همچون اردک سرسبز، در جمعیت های محدود صید می شدند. که به نظر می رسد این شیوه سالهاست بخشی از فرهنگ و سبک زندگی بخشی از مردمان آن خطه شده که برخلاف ظاهر آن که به کشتار پرندگان منتجه می شود اما از طرفی می تواند پاسدار جریان زندگی آنها نیز باشد اما با رعایت شرایطی، که عدم توجه به آن شروط می تواند تعادل را که سالهاست بین مردم، طبیعت و پرنده برقرار شده برهم بزند. به نقل از آقای احمدی یکی از دامگاه داران، در این شیوه صید ممکن است در طی چند روز یک دامگاه دار حدود 10 مرغابی صید کند. اما به نظر می رسد موضوعی که اهالی محیط زیست را به درستی نگران کرده است شاید زیاده خواهی تعداد معدودی، عدم ثبت گزارش و پایش فعالیت دامگاه داران و بسیار بدتر از آن تورهای هوایی بی رویه و فراوانی است که خارج از عرف و فرهنگ و پایداری، کار شکار پرندگان را از کنترل خارج نموده و گاهی پرندگان بسیار کمیاب و ارزشمند و حتی پرندگانی که ارزش غذایی ندارند نظیر جغد و عقاب، آسیب دیده یا اسیر دست افراد بی تعهدی می شود که اثرات جبران ناپذیری بر طبیعت خواهد داشت. 

در این شیوه زمین های کشاورزی که در فصول بهار و تابستان برای کشاورزی مورد استفاده قرار می گیرند، آبگیری شده و به نوعی نقش تالاب را به خود می گیرند و جالب است که در دسته بندی 42 گانه تالابها، یکی از انواع تالاب همین زمین های کشاورزی به حساب می آیند که ارزش زیست محیطی خاص خود را دارند. این زمین ها مورد اقبال زیاد پرندگان هستند و محل زمستان گذرانی تعداد زیادی پرنده می شوند. حالا دیگر زمین کشاورزی با تغییر فصل قاعده اش عوض شده و تبدیل به دامگاه می شود مزایای نگهداری از این زمینها برای دامگاه داران حداقل دو چیز می تواند باشد: اول صاحب زمین یا دامگاه دار با شکار اندک از پرندگان امرار معاش می کند و از طرفی زمین کشاورزی با فضولات پرندگان برای سال بعد حاصلخیز می شود. امنیت و آرامش در دامگاه ها نقش اساسی و مهمی دارد و برای همین است که مورد اقبال پرندگان قرار می گیرد و گویی پرندگان دانسته تعدادی از خود را فدای ارامش و تامین محل زندگی خود می کنند. البته چاره ای هم ندارند صد ها یا هزاران سال پیش این زمین ها همه تالاب بود و منطقه زیست طبیعی پرندگان اما از وقتی که تبدیل به زمین کشاورزی شد حالا شاید این شیوه کمکی بکند به تعامل میان انسان که به واقع گونه ای مهاجم برای سایر جانداران و پرندگان است. کسی چه می داند، شاید طمع روز افزون آدمی این زمین ها را تبدیل به ویلاهایی نماید که انسان بی خرد خود را در آن حبس نماید و موهبت طبیعت را از خود بگیرد. کسی نمی داند آیا سالها دیگر این زمین ها همچنان به همین شکل حفظ می شوند یا همانند سایر مناطق به ویلاهای افرادی بدل خواهد شد که باز همچنان با داشتن ویلاها و ماشین ها و کارخانه ها حالشان خوب نیست و نمی دانند چرا حالشان خوب نیست.

 بگذریم، در ناحیه ای از زمین فضایی ایجاد می شود به نام دوماچال که شبیه یک استخر باریک (شاید 2 متری) و بلند (شاید 10 متری) است که ضلع کوتاه تر به دامگاه یا همان زمین کشاورزی غرق آب شده وصل است. اما به نقل از آقای احمدی شیوه صید دوما از طریق روسها به مردمان این منطقه منتقل شده و کلمه دوما اصالتاً روسی می باشد. طراحی دوما و فضای تردد پرنده از بالا (از طریق پرواز) که از چوب و حصیر ساخته می شود و جلوتر توضیح داده خواهد شد از دامگاه به دوماچال بسیار بسیار مهم است و با تغییر حتی 5 سانتی متر ورودی آن دیگر کارایی نخواهد داشت. گویا یک دانش حساب شده در ساخت آن وجود دارد.

شیوه عمل اینگونه است که تعدادی اردک وحشی تربیت شده در دوماچال نگهداری می شوند، دامگاه دار در شرایطی که پرنده وحشی (معمولاً اردک سرسبز) در دامگاه نشسته باشد و شرایط امنیت و آرامش و سکوت فراهم باشد اردک ها را از چاله بیرون آورده با عبود دادن از مسیر آبی با خروجی از پشت دوماچال که از کنار آن می گذرد (حدوداً 40 متر) به مرز زمین پر آب دامگاه می رساند و دانه دانه آنها را پرواز می دهد. این پرندگان دست آموز، دوری در بالای مزرعه می زنند و به از طریق ورودی هوایی بالای دوماچال به داخل دوماچال بر می گردند. این تردد مصنوعی گاهی برخی پرندگان وحشی را وسوسه می کند که با آنها همراه شده و وارد دوما چال شوند پرندگان آموزش دیده که دریچه کوچک خروجی از دوماچال را می شناسند از آن محدوده بیرون می آیند و وارد قفس حصیری می شند و پرنده وحشی که نابلد است آنجا می ماند و توری بر سر او فرود می آید و صید می شود.

به قول آقای احمدی، دامگاه داری سبک زندگی است و شاید علاوه بر مزایای گفته شده، علت اصلی انجام این کار، همچون پرنده نگری برای ما، شکار برای شکارچیان، کوه برای کوهنوردان و... یک «علاقه» و کششی است که  در این کار وجود دارد. 

دامگاه به طور سنتی فقط محل حضور مردان بوده است و زنان به ندرت به آنجا وارد می شوند. در دامگاه اتاقکی کوچک که از زمین 60 سانتی فاصله دارد و سقف بسیار کوتاهی دارد (به طوری که با قد معمولی نمی توان در آن ایستاد) و مردان ساعاتی در روز ر ادر آن صرف می کنند، چای می خورند، برای حفظ سکوت صحبتی داشته باشند آنجا می کنند و خلاصه دنیایی دارند.

ما در این برنامه دقایقی مهمان این کلبه بودیم و چایی خوردیم و فضای گرم و دنج آن را تجربه کردیم.   

 اگر چه به نظر می رسد که بازدید از سایت شیوه صید سنتی با تردید می تواند بخشی از یک سفر پرنده نگری باشد، به دلایل زیر این بخش جزئی از برنامه سفر تور در نظر گرفته شد:

1- در دامگاه ها پرندگان گونانگونی وجود دارند که با توجه به الزام حفظ آرامش دامگاه می توانند نقطه خوبی برای پرنده نگری باشند.

2- پرنده نگری زیر شاخه ای از اکوتوریسم است و اکوتوریسم آمیخته شده است با طبیعت و مردم محلی. بازدید از یک خرده فرهنگ، روش فکر، روش زندگی و اتفاقی که توسط مردم محلی در طبیعت در جریان است بخشی از گردشگری است که امیدواریم با اندیشیدن تدابیری بتوان گفت گردشگری پایدار است.

3- اگر فرض کنیم دامگاه دارانی که به شیوه دوما (تأکید می گردد تنها شیوه صید سنتی دوما) به دلیل رابطه اکولوژیک با تالابهای فریدونکنار آنها را حفظ می کنند، پس انتفاع گردشگری به آنها می تواند انگیزه ای باشد برای حرکت به سوی صید پایدار.  

القصه، شیوه صید سنتی را دیدیم و با فضای آن آشنا شدیم، پرنده نگری کردیم و سعی کردیم آرامش دامگاه و منطقه را به هم نزنیم چون این آنجا اصل بود و به عنوان اکوتوریست باید به این اصل احترام می گذاشتیم.

ناهار را منزل یکی از دوماداران عزیز بودیم و الحق مهمان نوازی خوب و گرمی داشتند و غذای محلی که اردک اهلی (و نه وحشی) طبخ شده با سبزی های محلی بود را گروه میل نمودند. توضیح اینکه در این زمین های پر آب و علف اردک های اهلی هم که متعلق به روستاییان هستند همواره در حال تغذیه هستند و اگر از کود شیمیایی برای مزارع استفاده نشود غذای ارگانیک می توانند به حساب آیند.

بعد از صرف غذا منزل پر مهر میزان را به سمت سرخرود برای دیدن قو های مهاجر و غروب زیبای آنجا ترک کردیم.

باران می آمد و پرنده نگری کمی سخت بود ولی فضای زیبای آنجا و حضور این همه قوی مهاجر جذابیت خاص خود را داشت.

بعد از غروب به سمت مقصد بعدی و آغاز روز دوم سفر حرکت کردیم

لیست گونه های مشاهده شده در ازباران: