|
|
|
|
|
نویسنده: ابراهیم شکوهی، محمدرضا کشفی
کارگروه حفاظت موسسه پرنده‌شناسی و پرنده‌نگری ایرانیان طی دو فاز در سال‌های 1399 و 1400 اقدام به بررسی مناطق مستعد جهت پایش پرندگان شکاری در مهاجرت پاییزه در استان مازندران نمود و امسال نیز با هماهنگی‌های صورت گرفته این برنامه در استان گلستان با استفاده از تجربیات گذشته و با رویکردی جدید در انجام پروژه شمارش پرندگان شکاری که مبنای آن اکوتوریسم و آموزش است رقم خورد و برای فاز سوم شکل نوینی از پروژه‌ی دو سال گذشته را با نام پروژه پایش پرندگان شکاری مهاجر هیرکان با موفقیت به انجام رساند. پس از این مرحله نیز در استان گیلان به پایش پرندگان شگاری پرداختیم که در بخش دوم گزارش به شرح آن خواهیم پرداخت.
در این گزارش مراحل انجام پروژه و اطلاعات اولیه مربوط به پرندگان شکاری مشاهده شده به همراه برخی از رویدادهای مهم در زمان انجام پروژه بیان خواهد شد. در مرحله‌ی بعد پس از بررسی داده‌های جمع‌آوری شده در قالب‌های مختلف از جمله عکس‌های گرفته شده از پرندگان شکاری و بازبینی شناسایی گونه‌ها و تعیین کلاس سنی هر فرد، نتایج تکمیلی به صورت یک مقاله علمی منتشر خواهد گردید.
با توجه به محدودیت‌های مالی امسال طول زمان انجام پروژه در استان گلستان کمتر از دو سال گذشته و مدت حدود دو هفته در نظر گرفته شد که از تاریخ 30 شهریور آغاز و تا تاریخ 16 مهر ماه ادامه یافت. در استان گیلان نیز به مدت سه روز از 27 تا 29 مهر به پایش پرندگان شکاری پرداختیم که نتایج آن در بخش دوم گزارش قابل مشاهده است.
عقاب‌ها در حال مهاجرت _ عکس از ابراهیم شکوهی
منطقه مورد مطالعه شامل دامنه‌های شمالی رشته کوه البرز در جنوب شرقی دریای خزر از ارتفاعات دراز نو در شمال کردکوی تا ارتفاعات شمال روستای نوچمن بود که در نهایت برای امسال زمین‌های کشاورزی مرتفع جنوب روستای نوچمن به عنوان محل انجام پروژه در نظر گرفته شد.
نقشه منطقه مورد مطالعه
نحوه انجام پایش
پس از بررسی میدانی 4 منطقه در فاصله‌ی شرق استان گلستان تا روستای نوچمن در جنوب غربی شهر گرگان که از قبل روی نقشه مشخص شده بود، یکی از نقاط که از نظر ارتفاع، زاویه دید باز و راه دسترسی مناسب بود و امکان ایجاد دو ایستگاه شمارش در یک یال آن به وجود داشت تعیین گردیدکه هر دو این ایستگاه‌ها در جنوب روستای نوچمن قرار دارند. ایستگاه اول به دلیل قرار گرفتن در ابتدای یال کوه و نزدیک بودن به روستا، دارای دید بهتری به قسمت جلگه‌ای و دشت گرگان بوده و پرندگانی که در ارتفاع کم و از پایین یال رد می‌شدند نیز قابل مشاهده بودند. اما موقعیت ایستگاه دوم برای مشاهده پرندگانی که در ارتفاع بالاتر و از نزدیک کوه عبور می‌کردند مناسب‌تر بود. با توجه به تجربه‌ی پایش در دو سال گذشته، موقعیت دو ایستگاه به صورتی انتخاب شد که در روزهای آفتابی و ابری کارکرد دو ایستگاه از یکدیگر متفاوت باشد. به این صورت که ایستگاه اول در روزهای نیمه ابری و ابری و ایستگاه دوم برای روزهای آفتابی تا قسمتی ابری مناسب‌تر بود.
تصویر 9- الف) ایستگاه اول پایش در جنوب روستای نوچمن ب) ایستگاه دوم پایش در جنوب روستای نوچمن
این پایش در روزهای متوالی از دو ساعت بعد از طلوع آفتاب تا دو ساعت قبل از غروب آفتاب به صورت پیوسته انجام پذیرفت. طی این زمان پس از مستقر شدن در ایستگاه (ارتفاع تقریبی 400 متر)، ابتدا تمامی پرندگان شکاری در آسمان به وسیله‌ی دوربین دو چشمی و تلسکوپ پرنده‌نگری مشاهده و پس از تعیین تعداد و مسیر حرکت آن‌ها، مشاهده تا زمان رسیدن پرندگان شکاری به خط فرضی (ترانسکت) شمالی- جنوبی که از محل پایش عبور می‌کند ادامه می‌یافت و جهت جلوگیری از بروز خطای شمارش مجدد، شمارش در زمان عبور پرندگان از این خط فرضی انجام می‌پذیرفت. شناسایی پرندگان شکاری نیز از زمان مشاهده تا بعد از عبور آن‌ها انجام شد و در صورت امکان از آن‌ها عکس تهیه شده گردید. این فرآیند بسته به تعداد پایشگران در هر روز به همین روال انجام گردید و در فواصل زمانی معین داده‌های به دست آمده وارد گردید.
الف) داوطلبان در حال سرشماری پرندگان شکاری در ایستگاه اول ب) داوطلبان در حال آماده شدن برای سرشماری در ایستگاه دوم
در صورتی که فاصله شمارش کنندگان از پرنده در حدی بود که با دوربین دو چشمی و یا تلسکوپ امکان شناسایی توسط شرکت کندگان خبره وجود نداشت، از پرنده عکس گرفته شد تا در فرصت مقتضی بررسی گردد. در شرایطی که فاصله پرنده شکاری به حدی دور بود که امکان عکس برداری از پرنده وجود نداشت، با توجه به تجربه افراد خبره، تنها خانواده و جنس پرنده شکاری تعیین و ثبت می گردید.
شناسایی پرندگان شکاری به وسیله عکاسی
شناسایی پرندگان شکاری با اسکوپ پرنده نگری
فعالیت‌های آموزشی
تقریبا هر شب کلاس‌های آموزشی شناسایی پرندگان شکاری جهت افزایش آگاهی و بهبود در شناسایی آن‌ها در محل اقامتگاه بومگردی در روستای شموشک علیا تشکیل می‌شد.
یکی از جلسات کلاس آموزشی شناسایی پرندگان شکاری – مدرس محمدرضا کشفی (مسئول پروژه هیرکان)
پروژه پایش پرندگان شکاری هیرکان با مشارکت حدود 30نفر از داوطلبین و همراهی 40نفر از علاقه‌مندان پرندگان شکاری به مدت 15 روز انجام شد و نتایج آن نشان دهنده‌ی عبور 8227 پرنده‌ی شکاری از 26 گونه شامل 2 عقاب ماهیگیر، 6618 عقاب بزرگ (شامل عقاب صحرایی، عقاب شاهی، عقاب خالدار بزرگ، عقاب خالدار کوچک، عقاب دریایی دم سفید)، 1056 عقاب کوچک (عقاب پرپا، عقاب مارخور و....)، 5 کرکس (دال معمولی و کرکس مصری)، 238سارگپه (سارگپه استپی، سارگپه اروپایی، سارگپه پابلند)، 117 قوش (قرقی، طرلان، پیغو کوچک، پیغو بزرگ) 48 کورکور سیاه، 40 سنقر (سنقر سفید، سنقر خاکستری، سنقر گندمزار و سنقر تالابی) و 103شاهین‌سان (دلیجه کوچک، دلیجه بزرگ، لیل، بحری و ترمتای) است.
اسامی گونه‌های مشاهده شده و درجه حفاظتی آن‌ها در دو سطح ملی و بین المللی (اتحادیه جهانی حفاظت - IUCN و وضعیت هر گونه در فهرست‌های ضمیمه کنوانسیون بین المللی تجارت گونه‌های در معرض خطر حیات وحش (CITIS) در جدول زیر نشان داده شده است. تصاویر زیر نیز مربوط به عکس‌های گرفته شده از گونه‌های مشاهده شده در طی پروژه هستند.
پرندگان شکاری مشاهده شده در منطقه نوچمن
|
ردیف |
نام فارسی |
نام انگلیسی |
نام علمی |
وضعیت حفاظتی |
|||||
|
ملی |
بین المللی |
||||||||
|
CITIS |
IUCN 2008 |
||||||||
|
راسته عقاب‌سانان Accipitriformes |
|||||||||
|
خانواده عقاب ماهیگیر Pandionidae |
|||||||||
|
1 |
عقاب ماهیگیر |
Osprey |
Pandion Haliaetus |
خ ا |
II |
|
|||
|
خانواده باز، عقاب و لاشخور Accipitridae |
|||||||||
|
2 |
کورکورسیاه |
Black kite |
Milvus migrans |
ح |
II |
|
|||
|
3 |
کرکس (دال) معمولی |
Eurasian Griffon Vulture |
Gyps fulvus |
ح |
II |
|
|||
|
5 |
سنقر خاکستری |
Hen Harrier |
Circus cyaneus |
ح |
II |
|
|||
|
6 |
سنقر تالابی معمولی |
Western Marsh Harrier |
Circus aeruginosus |
ح |
II |
|
|||
|
7 |
سنقر سفید |
Pallid Harrier |
Circus macrourus |
ح |
II |
NT |
|||
|
8 |
پیغوی بزرگ |
Levant Sparroehawk |
Accipiter brevipes |
ح |
II |
|
|||
|
9 |
قرقی |
Eurasian Sparrowhawk |
Accipiter nisus |
ح |
II |
|
|||
|
10 |
طرلان |
Northern Goshawk |
Accipiter gentilis |
ح |
II |
|
|||
|
11 |
سارگپه جنگلی |
European Honey Buzzard |
Pernis apivorus |
ح |
II |
|
|||
|
12 |
سارگپه معمولی (استپی) |
Common Buzzard |
Buteo buteo vulpinus |
ح |
II |
|
|||
|
13 |
سارگپه پا بلند |
Long–legged Buzzard |
Buteo rufinus |
ح |
II |
|
|||
|
14 |
عقاب شاهی |
Eastern Imperial Eagle |
Aquila heliaca |
خ ا |
I |
VU |
|||
|
15 |
عقاب خالدار بزرگ |
Greater Spotted Eagle |
Aquila clanga |
ح |
II |
VU |
|||
|
16 |
عقاب خالدار کوچک |
Lesser Spotted Eagle |
Aquila pomarina |
ح |
II |
|
|||
|
17 |
عقاب صحرایی |
Steppe Eagle |
Aquila nipalensis |
ح |
II |
EN |
|||
|
18 |
عقاب پرپا |
Booted Eagle |
Hieraaetus pennatus |
ح |
II |
|
|||
|
19 |
عقاب مارخور |
Short-toed Eagle |
Circaetus gallicus |
ح |
II |
|
|||
|
راسته شاهین‌سانان Falconiformes |
|||||||||
|
خانواده شاهین‌ها Falconidae |
|||||||||
|
20 |
دلیجه کوچک |
Lesser Kestrel |
Falco naumanni |
ح |
II |
|
|||
|
21 |
دلیجه معمولی |
Common Kestrel |
Falco tinnuculus |
ح |
II |
|
|||
|
22 |
ترمتای |
Merlin |
Falco columbarius |
ح |
II |
|
|||
|
23 |
لیل |
Hobby |
Falco subbuteo |
ح |
II |
|
|||
|
24 |
شاهین (بحری) |
Peregrine Falcon |
Falco peregrinus |
خ ا |
I |
|
|||
عقاب ماهیگیر _ عکس از محمدرضا کشفی
عقاب صحرایی _ عکس از محمدرضا کشفی
عقاب شاهی _ عکس از محمدرضا کشفی
عقاب مارخور _ عکس از محمدرضا کشفی
عقاب پرپا شکل تیره و روشن _ عکس از محمدرضا کشفی
پیغوی بزرگ _ عکس از محمدرضا کشفی
کرکس‌های مصری در حال مهاجرت _ عکس از ابراهیم شکوهی
عقاب خالدار بزرگ - عکس از محمدرضا کشفی
دال معمولی - عکس از محمدرضا کشفی
شمارش کنندگان استان گلستان
این پروژه توسط کارگروه حفاظت موسسه پرنده‌شناسی و پرنده‌نگری ایرانیان و به سرپرستی آقای محمدرضا کشفی برگزار گردید. افراد متقاضی که به عنوان داوطلب در این پروژه شرکت داشتند از میان اعضای با تجربه موسسه پرنده‌شناسی و پرنده‌نگری ایرانیان انتخاب شده بودند و یا در کلاس های شناسایی پرندگان شکاری ایران که توسط کارگروه آموزش موسسه پرنده‌شناسی و پرنده‌نگری ایرانیان برگزار گردیده بود، شرکت داشتند. در طی این پروژه، چند فرد با تجربه در میان داوطلبین آموزش های عملی تکمیلی را نیز به شرکت کنندگان با تجربه کمتر ارائه می نمودند تا در سال های بعدی انجام این پروژه افراد دارای دانش و تجربه بیشتری در این زمینه باشند. در مجموع 70 نفر در این پروژه حضور داشتند.
در ادامه پروژه پایش پرندگان مهاجر شکاری هیرکان پس از استان گلستان به مدت سه روز از 27 تا 29 مهر به استان گیلان رفتیم. هدف از این سفر ظرفیت سنجی گلوگاه غرب دریای کاسپین از تالش تا آستارا برای پایش و شمارش پرندگان شکاری در مهاجرت پاییزه بود. در این برنامه چهار نفر از اعضای موسسه شرکت داشتند.
با بررسی‌های انجام شده محدوده‌ی بین شهر تالش تا شهر آستارا به سبب نزدیکی کوه‌ها به دریا و ایجاد یک گلوگاه برای عبور پرندگان در نظر گرفته شد. مناطق مستعد به لحاظ دسترسی و ویژگی‌های توپوگرافی و داشتن دید خوب، با تصاویر ماهوارهای گوگل ارث بررسی و نقاطی برای حضور و پایش میدانی انتخاب شد. همچنین جهت بهینه در نظر گرفتن زمان شمارش با توجه به محدودیت های مالی و نیروی انسانی، زمان حضور در منطقه به نحوی انتخاب شد که پس از چند روز بارندگی، که به سبب توقف شکاری‌ها در زمان بارش و ادامه مهاجرت پس از وجود شرایط جوی مساعد، جمعیت قابل توجهی از شکاری‌ها را می‌توان مشاهده کرد و محل‌ها و مناطق مستعد جهت پایش و شمارش را بهتر مکان‌یابی کرد.
عکس ماهوارهای منطقه
مطابق تصویر بالا سه نقطه مشخص شده به طور ویژه، و مناطق بین آن‌ها نیز به لحاظ وضعیت عبور شکاری‌ها بررسی شد. صبح روز اول دسته‌ی بزرگی از درناها به تعداد 610 فرد مشاهده شد. در ادامه با گرم شدن هوا، دسته‌های بزرگی از عبور شکاری‌ها مشاهده شد که 1250 عقاب بزرگ و 225 دال معمولی شمارش شدند. مشاهده‌ی این تعداد دال در این مدت کوتاه برای ما حیرت انگیز بود زیرا در پایش‌های بلند مدت دو سال اخیر در شرق دریای کاسپین (منطقه‌ی گلوگاه) و بخش اول پروژه‌ی امسال در نوچمن تعداد بسیار محدودی دال در هر سال مشاهده شد. همچنین در منطقه باتومی گرجستان که حدود 14 سال است به مدت حدود 75 روز کار شمارش پرندگان شکاری را یکی از مهم‌ترین گلوگاه‌های پرندگان شکاری انجام می‌شود نیز هرگز چنین تعدادی از دال‌ها مشاهده نشده و تعداد انگشت شماری دال دیده می‌شود. این مشاهده‌ی شگفت انگیز لزوم پایش مستمر و بلند مدت در این منطقه را به اثبات می‌رساند که امیدواریم در سال‌های آینده با کمک متخصصین و علاقه مندان شمارش و حمایت سازمان محیط زیست انجام پذیرد.
دال‌های معمولی. عکس از محمدرضا کشفی
در روزهای دوم و سوم با توجه به یکنواختی وضعیت جوی و و ابری بودن هوا جریان عبور شکاری‌ها بسیار کمتر از روز اول بود به نحوی که در مجموع این دو روز حدود 300 عقاب بزرگ و 50 دال معمولی مشاهده شد. عبور سنقرهای تالابی به تعداد 30 فرد، قرقی 90 فرد و همچنین گونه‌های غیر شکاری مثل باکلان به تعداد 93 فرد و لکلک سیاه 5 فرد جالب توجه بود. لیست کامل پرندگان شکاری مشاهده شده در مدت سه روز در استان گیلان در جدول زیر نشان داده شده است.
لکلک سیاه. عکس از محمدرضا کشفی
عقاب خالدار بزرگ. عکس از محمدرضا کشفی
عقاب صحرایی. عکس از محمدرضا کشفی
عقاب مارخور. عکس از محمدرضا کشفی
عقاب پرپا. عکس از محمدرضا کشفی
سنقرهای تالابی. عکس از محمدرضا کشفی
پرندگان شکاری مشاهده شده در منطقه تالش و آستارا و درجه حفاظتی آن‌ها
|
ردیف |
نام فارسی |
نام انگلیسی |
نام علمی |
وضعیت حفاظتی |
|||||
|
ملی |
بین المللی |
||||||||
|
CITIS |
IUCN 2008 |
||||||||
|
راسته عقاب‌سانان Accipitriformes |
|||||||||
|
خانواده عقاب ماهیگیر Pandionidae |
|||||||||
|
1 |
عقاب ماهیگیر |
Osprey |
Pandion Haliaetus |
خ ا |
II |
|
|||
|
خانواده باز، عقاب و لاشخور Accipitridae |
|||||||||
|
2 |
کورکورسیاه |
Black kite |
Milvus migrans |
ح |
II |
|
|||
|
3 |
کرکس (دال) معمولی |
Eurasian Griffon Vulture |
Gyps fulvus |
ح |
II |
|
|||
|
4 |
سنقر خاکستری |
Hen Harrier |
Circus cyaneus |
ح |
II |
|
|||
|
5 |
سنقر تالابی معمولی |
Western Marsh Harrier |
Circus aeruginosus |
ح |
II |
|
|||
|
6 |
سنقر سفید |
Pallid Harrier |
Circus macrourus |
ح |
II |
NT |
|||
|
7 |
قرقی |
Eurasian Sparrowhawk |
Accipiter nisus |
ح |
II |
|
|||
|
8 |
سارگپه معمولی (استپی) |
Common Buzzard |
Buteo buteo vulpinus |
ح |
II |
|
|||
|
9 |
سارگپه پا بلند |
Long–legged Buzzard |
Buteo rufinus |
ح |
II |
|
|||
|
10 |
عقاب شاهی |
Eastern Imperial Eagle |
Aquila heliaca |
خ ا |
I |
VU |
|||
|
11 |
عقاب خالدار بزرگ |
Greater Spotted Eagle |
Aquila clanga |
ح |
II |
VU |
|||
|
12 |
عقاب خالدار کوچک |
Lesser Spotted Eagle |
Aquila pomarina |
ح |
II |
|
|||
|
13 |
عقاب صحرایی |
Steppe Eagle |
Aquila nipalensis |
ح |
II |
EN |
|||
|
14 |
عقاب دریایی دم سفید |
White-tailed Eagle |
Hieraaetus albicilla |
ح |
II |
|
|||
|
15 |
عقاب پا |
Booted Eagle |
Hieraaetus pennatus |
ح |
II |
|
|||
|
16 |
عقاب مارخور |
Short-toed Eagle |
Circaetus gallicus |
ح |
II |
|
|||
|
راسته شاهین‌سانان Falconiformes |
|||||||||
|
خانواده شاهین‌ها Falconidae |
|||||||||
|
17 |
دلیجه معمولی |
Common Kestrel |
Falco tinnuculus |
ح |
II |
|
|||
|
18 |
لیل |
Hobby |
Falco subbuteo |
ح |
II |
|
|||
|
19 |
شاهین (بحری) |
Peregrine Falcon |
Falco peregrinus |
خ ا |
I |
|
|||
نتیجه گیری
موقعیت منحصر به فرد دو گوشه جنوب شرقی و جنوب غربی دریای خزر با توجه به وضعیت خاص توپوگرافی که در یک سمت دریای خزر و در سمت دیگر به ترتیب کوهستان های البرز و تالش قرار دارند این مناطق را به بهترین مکان ها جهت پایش و شمارش پرندگان شکاری و همچنین پرندگان دیگری مانند کفچه نوک‌ها، درناها، کاکایی‌ها و پرندگان دیگر تبدیل کرده است. نتایج حاصل از این پروژه در استان‌های گلستان و گیلان بسیار امیدوار کننده بوده و نیاز به سرشماری سالیانه طولانی مدت را در این منطقه محرز ساخته است. به همین دلیل موسسه‌ی پرنده‌شناسی و پرنده‌نگری ایرانیان در نظر دارد علاوه بر مهاجرت پاییزه برای فصل بهار نیز در این دو استان اقدام به پایش پرندگان شکاری مهاجر بهاره نماید.
علاقه‌مندان برای مشارکت در پایش پرندگان شکاری می‌توانند از لینک زیر در برنامه پایش بهاره ثبت نام کنند.
آغاز ثبت‌نام پایش بهاره پروژه‌ی هیرکان در استان‌های گلستان و گیلان
کلیه حقوق مادی و معنوی این وب سایت متعلق به باشگاه پرنده نگری ایرانیان می باشد
پرندگان ایران