طرح مطالعه و حفاظت از جغدهای ایران

مدیر طرح: سجاد پیشنماززاده

افزایش جمعیت انسان‌ها با توسعه شهرها، گسترش کشاورزی، انواع آلودگی‌ها و تخریب‌ها، مصرف گسترده منابع آبی و... موجب تغییرات زیادی در کره زمین شده است. مطالعه و پایش گونه‌های حیات وحش تأثیر این تغییرات بر روی جانداران را بررسی می‌کند. این اطلاعات در فرآیند اتخاذ تصمیمات بهتر برای راهکارهای حفاظتی گونه‌ها و زیستگاه‌ها نقش اساسی دارند. در شرایطی که کشورهای پیشرفته ده‌ها سال است که به پایش و حفاظت از گونه‌های حیات وحش پرداخته‌اند، متاسفانه در کشور ما برنامه منظم و مستمری برای بررسی وضعیت گونه‌های مختلف، علی‌الخصوص پرندگان وجود ندارد. در نتیجه، این فقدان اطلاعات در زمینه وضعیت زیستی، اکولوژیکی و حفاظتی بسیاری از گونه‌های کشور ما دیده می‌شود.

اهمیت جغدها در اکوسیستم

جغدها یکی از اجزای حیاتی محیط طبیعی هستند. تحقیقات نشان داده است که جمعیت جغدها در سرتاسر دنیا با شیب زیادی در حال کاهش است. این پرندگان در رأس هرم غذایی قرار دارند، در نتیجه بیشتر تحت تأثیر تغییرات محیطی قرار می‌گیرند. آن‌ها با تغذیه از جوندگان و سایر جانوران کوچک باعث حفظ تعادل اکوسیستم می‌شوند. جغدها در مناطق کشاورزی و انسانی کنترل‌کننده طبیعی جمعیت آفات (جوندگان) هستند و علاوه بر جلوگیری از خسارت به محصولات کشاورزی و کنترل بیماری‌های با منشا جوندگان، در کاهش استفاده از سموم کنترل آفات نیز نقش موثری دارند. همچنین جغدها بسیار مورد توجه پرنده‌نگران در سرتاسر جهان هستند و از طریق اکوتوریسم می‌توانند موجب جذب سرمایه شوند. تاکنون 14 گونه جغد در ایران مشاهده شده است که وضعیت پراکنش و حفاظتی بسیاری از آن‌ها مورد بررسی و مطالعه دقیق قرار نگرفته است.

چرا مطالعه و حفاظت از جغدها مهم است؟

در مقایسه با دیگر گروه‌های جانوری، مطالعه جغدها مشکل است و معمولا به‌دلیل تراکم پایین و شبگرد بودن مورد توجه طرح‌های پایش پرندگان قرار نمی‌گیرند. در نتیجه، به‌دلیل کمبود یا فقدان اطلاعات، استنباط در مورد تنوع زمانی و مکانی حضور جغدها با خطا همراه است. یکی از مهم‌ترین دلایل کاهش جمعیت جغدها، از بین رفتن زیستگاه‌های جغد و تصرف آن‌ها توسط انسان است. توسعه شهرنشینی، توسعه کشاورزی و قطع درختان، به‌ویژه درختان تنومند، موجب از بین رفتن مکان‌های جوجه‌آوری جغدها شده است. همچنین استفاده از سموم کنترل جوندگان باعث انتقال این سموم در زنجیره غذایی به جغدها شده و مرگ و میر آن‌ها را در پی دارد. لذا بررسی وضعیت زیستی و چرخه اکولوژیکی جغدها در کشور برای درک وضعیت و برنامه‌ریزی جهت حفاظت از این موجودات ارزشمند ضروری است. باورهای خرافی و اشتباه یکی دیگر از عوامل تهدید جغدها است. شوم و یا بدیمن دانستن جغدها در بعضی از نقاط کشور منجر به شکار و یا حتی تخریب لانه‌های آنها می‌شود. همچنین جغدها به دلیل ظاهر خاص و شکاری بودن مورد هدف قاچاقچیان حیات وحش قرار دارند. صید جغدها و یا دزدیدن جوجه‌ها از لانه و فروش آنها در بازارهای غیرمجاز، از دیگر عوامل تهدید این جانوران است.

پیشینه مطالعات جغد در جهان و ایران

آمار و گزارشات علمی نشان می‌دهد جمعیت جغدها در جهان در حال کاهش است و ادامه حیات نسل گونه‌های جغد در دنیا مستلزم توجه ویژه و حرکت مؤثر است. از 16 گونه خانواده جغدهای انبار، 4 گونه آسیب‌پذیر 1 گونه در خطر انقراض و یک گونه در وضعیت کمبود داده است. از 227 گونه سایر جغدها، 24 گونه آسیب‌پذیر، 13 گونه در خطر انقراض و 3 گونه شدیدا در خطر انقراض هستند. با توجه به اهمیت این گروه از پرندگان، مؤسسات و مراجع زیادی در جهان در جهت بهبود وضعیت کنونی و حفاظت بیشتر از جغدها به فعالیت مشغولند. در کشور ما ایران تاکنون هیچ مرجعی آن‌چنان که باید به صورت تخصصی به بررسی و تلاش برای حفاظت از جغدها نپرداخته است. طرح مطالعه و حفاظت از جغدهای ایران خواهد کوشید با استفاده از فرصت‌ها و ظرفیت‌های موجود، در جهت حفاظت از این مخلوقات ارزشمند و مفید گام بردارد. 

اهداف کلی طرح

طرح مطالعه و حفاظت از جغدهای ایران با توجه به امکانات و شرایط موجود، بر روی بخشی از موضوعات ذیل تمرکز خواهد نمود. دستیابی به تمامی اهداف ذکر شده نیازمند سال‌ها برنامه‌ریزی و تلاش است و به‌تبع آن بستگی به شرایط تامین مالی و نیروی انسانی دارد:

• شناسایی اولویت‌های مطالعاتی و حفاظتی با موضوع جغدهای ایران
• برنامه‌ریزی پروژه‌های مطالعاتی و حفاظتی در موضوعات دارای اولویت
• بررسی تغییرات جمعیتی جغدهای ایران
• بررسی عوامل تهدید جمعیت‌های جغد در کشور و راه‌های کنترل این عوامل
• آگاهی‌بخشی عمومی در زمینه اهمیت جغدها و نقش آن‌ها در اکوسیستم و لزوم حفاظت از گونه‌های جغد
• ترویج لانه‌گذاری برای جغدها در نقاط مناسب
• تلاش برای کنترل بیولوژیک آفات در مناطق کشاورزی از طریق جذب جغد با لانه‌گذاری
• بررسی پراکنش و فراوانی گونه‌های جغد در سطح کشور
• بررسی رژیم غذایی جغدهای ایران در نقاط مختلف کشور
• تلاش برای حفظ پایداری جمعیت‌های شناسایی شده جغد در کشور

مراحل انجام طرح

فاز اول:

آگاهی‌رسانی عمومی در مورد جغدها از طریق تولید محتوا در فضای مجازی (سایت، اینستاگرام و...)، برگزاری کلاس‌های آموزشی، برگزاری وبینارهای علمی و برگزاری رویدادهای عمومی با موضوع جغدها.

فاز دوم:

ارتباط با جوامع محلی و مجموعه‌های ذینفع و شرح اهمیت جغدها در اکوسیستم و نقش آن‌ها در کنترل جوندگان و روش‌های حفاظت از آن‌ها از طریق جلسات آموزش حضوری برای بزرگسالان و کودکان و محتواهایی مانند بروشور، پوستر یا تابلوهای اطلاع‌رسانی.

فاز سوم:

بررسی پراکنش، فراوانی و تغییرات جمعیتی جغدهای ایران در درازمدت از طریق بررسی‌های میدانی تیم پروژه یا استفاده از داده‌ها و گزارشات پرندهنگران و محققان با هدف برنامه‌ریزی‌های حفاظتی و مدیریتی در آینده.

فاز چهارم:

لانه‌گذاری برای جغدها در نقاط مناسب روستایی و کشاورزی با هدف جبران تخریب مناطق زادآوری و کنترل بیولوژیک جوندگان. طی این مرحله، لانه‌های جعبه‌ای مورد استفاده برای گونه‌های مختلف جغد استانداردسازی شده و دستورالعمل‌های ساخت و بکارگیری آن‌ها تدوین خواهد شد. 

فاز پنجم:

برگزاری سفرهای اکوتوریسمی با محوریت جغدها و با هدف انتفاع جوامع محلی.

همکاران طرح:

این طرح با هماهنگی و همکاری گروه پرندگان دفتر حفاظت و مدیریت حیات وحش معاونت طبیعی سازمان حفاظت محیط زیست انجام می‌شود. 

محدوده پروژه

با توجه به پراکنش گونه‌های جغد در سراسر کشور ایران، انجام این پروژه براساس اولویت موضوع و گونه، در نقاط مختلف کشور متمرکز می‌شود.

زمانبندی پروژه

پروژه‌های مطالعاتی عموما در بازه زمانی مشخص انجام می‌شوند اما حصول نتیجه در پروژه‌های حفاظتی نیازمند گذشت زمان، استمرار و برنامه‌ریزی طولانی مدت می‌باشد. طی این پروژه تلاش خواهد شد که با تإمین شرایط مناسب مالی و نیروی انسانی، امکان تداوم برنامه‌ها فراهم شود.