|
|
|
|
|
صدا:
آواز: 
جدا از دلیل نامگذاری چرخ ریسک ها، نام هیرکانی این گونه به محدوده پراکنش آن که در جنگلهای هیرکانی و حاشیه جنوبی دریای کاسپین بر می گردد.
عکس از علی علی‌اسلام
روتنه و زیرتنه به رنگ خاکستری با سیاهی مشخص تارک تا گردن و گلو که در ناحیه تیرگی در اطراف کمرنگ می شود، منقار کوتاه و پاها تیره
طول بدن: 12 سانتی متر
گستردگی بالها: 13 سانتی متر
ویژگی های شناسایی:
شبیه چرخ ریسک سر سیاه است با این تفاوت که تیرگی چانه به تیرگی کتف ها متصل نمی شود. بالغ های نر و ماده شبیه هم هستند ولی در نابالغین، قسمتهای روتنه و زیرتنه روشنی متمایل به صورتی ست و رنگها مکدر تر و کم رمق تر است. این پرنده معمولاً ساکت و بندرت یک صدای "زوزیت" دارد، اما یک نت بینابینی شبیه chev، chev نیز قابل شنیدن است. مطالعات فیلوژنتیک مولکولی نشان داده است که گونه هیرکانی بلحاظ ژنتیکی بسیار به گونه willow tit نزدیک است.
عکس از علی علی‌اسلام
زیستگاه:
چرخ ریسک هیرکانی در اعماق جنگلهای شمال ایران و جنوب جمهوری آذربایجان به تعداد قابل توجهی حضور دارد و قابل مشاهده ست. مشخصه اصلی این جنگلها رطوبت بالای آنها و بالتبع وفور حشرات و لارو در بین درختان خزان کننده آن است که مورد علاقه چرخ ریسک هیرکانی ست.
عادات رفتاری و زیستی:
پرنده ای بسیار پرجنب و جوش است و در کمترین زمان ممکن از شاخه ای به شاخه دیگر می پرد. معمولا در دسته های چند تایی با فاصله از یکدیگر درخت به درخت در جستجوی غذا می پرند و از این حیث عاداتی شبیه چرخ ریسک دم دراز دارند. علیرغم اینکه بسیار ساکت و بیصداست ولی معمولا با پرجنب و جوش بودنش، پرنده نگر را متوجه حضورش در لابلای درختان می کند و بندرت پیش می آید که از روی صدا و آوازش دیگران را خبردار کند.
سرشاخه نشینی نمی کند و از دیده شدن می هراسد و بر این اساس معمولا از وسط درخت به وسط درخت بعدی در کمترین فاصله تغییر موقعیت می دهد. این گونه مانند سایر گونه های خانواده چرخ ریسک از حشرات و دانه ها تغذیه می کند و اغلب اوقات خود را در جستجوری لارو و حشرات و شته در لابلای درختان می گذراند.
زادآوری و تولید مثل:
نرها و ماده ها بعد از جفت گیری در ارتفاعات جنگلی، شروع به لانه سازی در یک درخت زنده یا یک درخت پوسیده می کنند و حفره ای در آن می کنند. بیشتر لانه هایی که تاکنون بررسی شده از خزه و مو و تراشه چوب ساخته شده اند، اما گاهی از پرها استفاده می کنند. تخم ها سفید رنگ و به تعداد از پنج تا هفت متغیر است، با لکه های مایل به نخودی.
چرخ ریسک های هیرکانی غیر از حاشیه جنوبی دریای کاسپین در هیچ کجای دیگر دنیا قابل مشاهده نیستند و پرنده اندمیک ایران و جمهوری آذربایجان می باشند، هرچند تاکنون بیش از 95 درصد مشاهدات در محدوده خاک ایران صورت گرفته است. بهترین زمان مشاهده آنها در اواسط بهار تا اوایل تابستان در نقاط جنگلی مشخصی در حاشیه جنگل و در اواخر تابستان مرز جنگل و مرتع در بالادست جنگلهای هیرکانی ست. این چرخ ریسک بسیار مورد علاقه پرنده نگرهای خارجی بوده و بهمراه زاغ بور پتانسیل،جذابیت و ارزش بالایی در صنعت پرنده نگری کشورمان می تواند داشته باشد.
این چرخ ریسکِ کوچک با کلاه قهوه ای شاه بلوطی در جنگل های پهن برگ در تالش و کوه های البرز توسط Zarudnyj و Loudon در سال 1905 به عنوان یک زیرگونه از 1820(Temmink) Poecile lugubris یا Sombre Tit یاد شده بود و با نام علمی Parus lugubris hyrcanus شناخته شد. اما در سال 1976 ولادیمیر لوسکوت اولین کسی بود که تاریخ زندگی این چرخ ریسک را در کوه های تالش به تفصیل مطالعه کرد. جایی که او ده ها نمونه بالغ و نابالغ را جمع آوری کرد و با در نظر گرفتن کلیدها و ویژگیهای متعدد از جمله پر و بال و رنگبندی،سن و تنوع فصلی با Poecile lugubris lugubris مقایسه شدند و مشخص شد که زیر گونه Parus lugubris hyrcanus بسیار کوچک تر از کوچک ترین نمونه از زیرگونه Poecile lugubris lugubris است البته این تمایز دهه‌های قبل و حتی قبل از زارودنی، اولین بار توسط بلنفورد در سال 1876 نیز اشاره شده بود ولی هیچگاه جنبه علمی و تحقیقاتی پیدا نکرد. بعد از بلنفورد، دومین نمونه توسط Seebohm در 1884 در مجاورت لنکوران آذربایجان پیدا شد. او نیز این نمونه را به عنوان P. lugubris تعیین کرد با تأکید بر این که این نمونه ها دارای منقار و دم کوتاه تری نسبت به P. lugubris هستند و سینه، شکم و پهلوها "به طور مشخص با زنگ زدگی رنگ آمیزی شده است، نه سفید.
اما در اکتبر 1963،Âcenâ سه مورد دیگر را در نزدیکی لنکران آذربایجان جمع آوری کرد شامل یک نر بالغ، یک ماده و یک پرنده بدون جنسیت بود. همه این پرندگان در موزه جانورشناسی دانشگاه کیف اوکراین ZMKU نگهداری می شوند. تا سال 1974 که Stepanân آنها را مورد مطالعه قرار داد و بر تمایز مورفولوژیکی فرم هیرکانوس تأکید و پیشنهاد کرد که ممکن است Parus lugubris hyrcanus شایسته وضعیت یک گونه باشد. با این حال، او در آن زمان به دلیل اطلاعات کمی که در اختیار داشت، این سوال را باز گذاشت.
و نهایتا بازگردیم به تحقیق میدانی گسترده در 1976 که توسط ولادیمیر لوسکوت انجام شد. لوسکوت اعتقاد داشت: مناسب ترین صفت برای شناسایی P. hyrcanus طول دم است و محدوده اختصاصی Poecile hyrcanus جنگل هیرکانی است. اگرچه اطلاعات کمی در مورد پراکنش گونه وجود دارد ولی همه اینها نشان می دهد که چرخ ریسک هیرکانی در خارج از مرزهای تالش گیلان و آذربایجان دیده نشده است و در کمربندهای میانی و بالایی جنگل های کوهستانی فقط در البرز (ایران) زندگی می کند و غربی ترین رکورد مربوط به ناحیه لریک (تالش) و لنکران آذربایجان است. نتایجی که توسط لاسکوت اظهار شد تنوع تیپ های مورفولوژیکی و جزئیات تاریخ زندگی چرخ ریسک هیرکانی را برملا ساخت و نشان داد که چرخ ریسک هیرکانی یک گونه کامل است و به طور دقیق تر نام علمی Poecile hyrcanus برازنده آن می باشد. و سرانجام با نتیجهگیریهای طبقهبندی صحیح، همزمان و حتی پیشتر از نتایج مطالعات مولکولی مدرن، نام چرخ ریسک هیرکانی برای این پرنده مناسب تر تشخیص داده شد.
فیلمی از معرفی این گونه را اینجا ببینید.
منابع:
داوطلبینی که در تهیه این معرفی همیاری نمودند:
کلیه حقوق مادی و معنوی این وب سایت متعلق به باشگاه پرنده نگری ایرانیان می باشد
پرندگان ایران
