|
|
|
|
|
نوشته مولود جابری
«مهاجم که هم‌چون یک توپ کوچک باد کرد بود، بال خود را مستقیم در هوا تکان داد. او به‌نحو ملایمی آواز ناقصی را پشت سر هم می‌خواند. در این حین مدافع شانه‌هایش را تهدیدآمیز خم کرده‌بود درحالی‌که کوچک‌ترین حرکات دشمنش را زیر نظر داشت.»
گنجشک آوازخوان (song sparrow- Melospiza Melodia) - عکس از Kevin Smith
این مشاهده دقیق رفتار دو گنجشک آوازخوان بر سر قلمرو را یک دانشمند آمریکایی در اوایل قرن‌بیستم انجام داده است. مارگارت مُرس نایس(Margaret Morse Nice)، از پیشگامان رفتارشناسی جانوران به‌مدت پنجاه‌سال به‌مطالعه میدانی رفتار پرندگان عمدتا در اطراف خانه‌اش پرداخت. امروزه رفتارشناسی جانوران (Ethology) یکی از شاخه‌های شناخته‌شده جانورشناسی است، اما باید در نظر داشت که در ابتدای قرن پیش، مشاهده و بررسی پرندگان در زیستگاه‌های طبیعیشان و وصف تمام‌و‌کمال نحوه تعامل غریزه و محیط در تکوین رفتار جانوران یک خروج رادیکال از حلقه دانشمندانی بود که وقت خود را بر سر میز تشریح در آزمایشگاه‌ها و مجموعه‌های شخصی بر سر تاکسیدرمی و لاشه جانوران صرف می‌کردند. بنابراین جای تعجب نیست که پژوهش‌های نایس در مقایسه با دانشمندان هم‌عصرش نسبتا مبهم و نامتعارف بود. با این حال او بدون مدرک دکترا یا حمایت دانشگاهی و بودجه تحقیقاتی، بسیار با‌اراده، خلاق و پیشتاز بود. اصول روش تحقیقی که نایس برای رفتارشناسی پرندگان و اختصاصا رفتار قلمروطلبی پایه‌گذاری کرد، به یک الگوی مطالعاتی رایج تبدیل شد که امروزه بهطور گسترده مورد استفاده قرار می‌گیرد. مارگارت مرس نایس در پایان زندگی خود در سال 1974، پنج کتاب شامل مطالعات تاریخچه زندگی گنجشک آوازخوان(Studies in the life history of the Song Sparrow,1943) و نگهبان در آشیانه(The Watcher at the Nest, 1939)، بیش از 200 مقاله و 1800 نقد و بررسی درباره رفتارشناسی پرندگان منتشر‌کرده بود. اما سوال اینجاست که چگونه نایس بدون موقعیت آکادمیک درحالی‌که خانه‌دار و مادر پنج فرزند بود، در صدر علم رفتارشناسی جانوران قرارگرفت؟
مارگارت مُرس نایس از پیشگامان رفتارشناسی پرندگان
مارگارت مرس نایس در سال 1883 در ماساچوست آمریکا به‌دنیا آمد. خانواده مرس در یک خانه‌باغ بزرگ با پرورش حیوانات معیشت خود را می‌گذراند. زندگی روستایی ظاهرا تأثیر مهمی بر علاقه‌ی مارگارت به طبیعت داشت. کنجکاوی بیش‌ازحد او و توجه به جزئیات از ویژگی‌های شاخص مارگارت کوچک بود. بهطور مثال، او از نه‌سالگی نام و تعداد پرندگان و حیوانات اطراف خانه را ثبت می‌کرد. مارگارت یادداشت‌های مفصلی درباره مرغ‌های خانه داشت که حتی شامل این می‌شد که کدام مرغ به دیگری نوک زد‌ه است. سرانجام این پیشینه مارگارت را به‌سمت رشته‌های تحصیلی مرتبط با طبیعت سوق داد. در کالج اما کلاس‌های جانورشناسی برای او کسل‌کننده بود، به این دلیل که تمرکز اصلی در آن دوره بر کالبدشکافی و علم طبقه‌بندی بود. در سال 1907 مارگارت در دانشگاه کلارک در رشته جانورشناسی پذیرفته‌شد و این دوره آغاز گرایش او به مطالعات تجربی بود. مارگارت در سال اول تحصیل به اطلاعیه‌ای در روزنامه محلی برخورد که فصل شکار آزاد کبوترها را از ابتدای سپتامبر هم‌زمان با اتمام لانه‌سازی اعلام می‌کرد. مارگارت می‌دانست که دست‌کم در محل زندگی‌اش لانه‌سازی این گونه در سپتامبر هنوز ادامه دارد. بنابراین یادداشتی در همان روزنامه به‌چاپ رساند و مستندات خود را ارائه داد. در ادامه بعد از فارغ‌التحصیلی، به‌مدت سه‌سال فعالیت لانه‌سازی 612 کبوتر را دنبال‌کرد و نهایتا در سال 1923 برآیند تحقیقات خود را در قالب مقاله‌ای علمی منتشر کرد. اما در واقع بررسی عادات تغذیه یک گونه بلدرچین اولین پژوهش علمی مارگارت مرس نایس در رفتارشناسی پرندگان بود که بر آن متمرکز شد و در سال 1915 به عنوان پایان‌نامه فوق‌لیسانس از آن دفاع کرد. مارگارت در دوره‌ی دانشجویی با هم‌کلاسی خود لئونارد بلین نایس (Leonard Blaine Nice) ازدواج کرد. با وجود ازدواج زودهنگام و داشتن پنج فرزند، همکاری و پشتیبانی بلین راه را برای مارگارت هموارکرد. او در سال 1924 به‌همراه همسرش کتاب پرندگان اوکلاهاما را نوشت که نظرات مثبت فراوانی را نیز به خود جلب‌کرد.
دو اثر شناخته شده مارگارت مرس نایس: مطالعات تاریخچه زندگی گنجشک آوازخوان (1943) و نگهبان در آشیانه (1939)
شهرت مارگارت مرس نایس به‌دلیل بررسی رفتار قلمروطلبی به عنوان یک مفهوم جدید و شیوه ردیابی و مطالعه گنجشکان آوازخوان (Song Sparrow) به مدت یک دهه در کلمبوس اوهایو بود. مطالعات نیس با دو جفت گنجشک همسایه آغاز شد، طی ده سال او صدها گنجشک را در یک منطقه شصت هکتاری در مجاورت خانه‌اش تحت‌نظر گرفت که درگیر مبارزه‌ای دائمی برای حفظ قلمرو خود از دست‌درازی رقبا و شکارچیان بودند. مارگارت پس از خواندن مطلبی درباره استفاده از حلقه‌های رنگی برای علامت‌گذاری جوجه‌ها در یک مرغ‌داری، به فکر استفاده از این روش برای تفکیک پرندگان حیاط خانه خود افتاد. در این مقاله چندین عرضه‌کننده تجاری معرفی شده بود اما خاطرنشان می‌کرد که مواد با ضخامت مناسب را می‌توان از اسباب‌بازی کودکان نیز تهیه کرد. نایس از این توصیه پیروی کرد و حلقه‌ها را از وسایل بازی فرزندانش ساخت. مارگارت مرس نایس تقریباً تمام جنبه‌های زندگی گنجشکان تحت‌نظرش را از نظر دودمان خانوادگی، مهاجرت، بقا، تغذیه، آوازخوانی و عادات آشیانه‌سازی مطالعه‌کرد. او نظم کاری خود را در شرح روش مطالعاتی‌اش این‌طور خلاصه کرده‌است: 1- گذراندن زمان بی‌حدوحصر در فیلد مطالعاتی 2- تحقیق و پژوهش در کتابخانه‌ها 3- گفت‌وگو و نامه‌نگاری با دیگر محققان 4- کار‌کردن بر روی اطلاعات جمع‌آوری شده برای انتشار. نایس در این حین متوجه شد که بسیاری از اطلاعات اولیه منتشرشده درباره پرندگان در کتب و مجلات علمی هرگز در دنیای خارج از آزمایشگاه‌ها مورد تحقیق و تایید قرار نگرفته است. درنهایت مارگارت مرس نایس به این نتیجه رسید که رفتار قلمروطلبانه گنجشکان آوازخوان تابع پیشگیری از ازدحام بیش از حد در یک منطقه به‌نفع جمعیت فعلی است. اگر‌چه برآیند تحقیقات نایس به‌اندازه روش‌کار او انقلابی نبود، اما او به‌خوبی نشان‌داد که چگونه می‌توان تاریخچه زندگی یک جانور را با مشاهده و گردآوری حجم زیادی از داده‌ها در دراز مدت تجزیه و تحلیل‌کرد. کنراد لورنتس، یکی از مشهورترین جانورشناسان جهان و برنده جایزه نوبل، پژوهش نایس را "پیشرفت بزرگی در روش مطالعاتی رفتار حیوانات" خواند. سرانجام این پژوهش برای مارگارت مهم‌ترین جایزه اتحادیه پرنده‌شناسان آمریکا Brewster AOU Medal را به ارمغان آورد.
آویختن حلقه رنگی به دور پای پرندگان وحشی برای شناسایی و مطالعه کاری نوآورانه و جدید بود که مارگارت مرس نایس از آن بهره برد. گنجشک آوارخوان - عکس از Amy Strauss
فیلد تحقیقی مارگارت مرس نایس برای مطالعه قلمرو گنجشکان آوازخوان که در واقع حیاط پشتی خانه او است
پرندگان اندکی در آمریکای شمالی به اندازه گنجشکان آوازخوان فراوانی دارند، با این حال تحقیق مارگارت مرس نایس درباره این گونه بود که به‌گفته ارنست مایر، زیست‌شناس برجسته دانشگاه هاروارد «به‌تنهایی عصر جدیدی را در پرنده‌شناسی آمریکا آغاز کرد». یکی از ویژگی‌های نوآورانه در کار نایس مفهومی است که امروزه به مشاهده همدلانه (sympathetic observation) در علم رفتارشناسی اطلاق می‌شود. در سبک و سیاق مطالعاتی مرس نایس ما اغلب به مواردی برمی‌خوریم که او علاقه خود به پرندگان را به‌مراتب ابراز می‌کند یا خصوصیات انسانی را برای آن‌ها به‌کار می‌برد. این نگرش در زمان خود برای یک پژوهش علمی که آداب و قواعد مشخصی داشت، بسیار نامتعارف بود. به‌عنوان مثال مارگارت در یکی از مقالاتش می‌نویسد: «برای اولین‌بار کارم را با یک گنجشک نر به اسم 4M آغاز کردم. او در ابتدا به‌چشم من هم‌چون یک همسایه شلوغ و مداخله‌گر آمد اما بعدها فهمیدم که تا چه اندازه این پرنده خوشایند و سرزنده است، و البته پدری فداکار. در اولین روز او ده ساعت آواز خواند که شامل 2305 آهنگ کامل شد، نه ساعت مشغول لانه‌سازی بود و پنج ساعت دیگر صرف غذا‌خوردن و باقی فعالیت‌ها شد». نام‌گذاری پرندگان با اسم‌های معمول یا نسبت‌دادن فعالیت‌های انسانی به پرندگان مثل ازدواج و طلاق در کار مارگارت کم نبود. در جایی او رفتار قلمروطلبی چند گروه گنجشک را مانند خلاصه‌ای از سریال بازی تاج‌وتخت (Game of Thrones) تعریف می‌کند: «این سرزمین با مراسم دیرینه و آیینی طی نبردهای جان‌فرسا فتح شد... درگیری این قوم با یکدیگر و همسایگانشان، ازدواج با همسران و تولد فرزندان و نوه ها فصل به فصل گذشت تا آن دم که فاجعه‌ای مهیب آنان را غافلگیر کرد». قابل تصور است که این سنخ از توصیفات و وقف ساعات طولانی به مشاهده میدانی و یادداشت‌برداری تعداد آوازهایی که یک پرنده بهطور مثال می‌خواند در محافل آکادمیک آن دوره ساده‌لوحانه و تا حد‌زیادی غیرعلمی به‌نظر می‌رسید، با این حال استانداردهای مطالعات میدانی که مارگارت مرس نایس وضع‌کرد، امروزه همچنان محبوبیت و کارایی خود را حفظ کرده است.
گنجشک آوازخوان (عکس از ویکی‌پدیا) و پراکنش جغرافیایی آن در آمریکای شمالی
مارگارت نیمه دوم زندگی خود را در شیکاگو گذراند. زندگی در چنین شهر بزرگی جایی برای فعالیت‌های مورد‌علاقه او در دل طبیعت نداشت. اما این دوره مناسبی بود که او بیش از پیش به‌کار در کتابخانه و تدوین و انتشار اطلاعاتی که پیش از این گردآوری کرده بود، بپردازد. مارگارت مرس نایس اولین زنی است که مسئولیت انجمن پرنده‌شناسان ویلسون (1937- 1939) و انجمن پرنده‌شناسان شیکاگو (1940-1942) را عهده‌دار شد. مارگارت همچنین به‌عنوان عضو افتخاری انجمن‌های پرنده‌شناسی بریتانیا، فنلاند، آلمان، هلند و سوئیس نیز برگزیده شد. او دو دکترای افتخاری دریافتکرد. یک زیرگونه مکزیکی از گنجشک آوازخوان نیز به افتخار او نام‌گذاری شده است. در سال 1997 انجمن پرنده‌شناسی ویلسون مدال مارگارت مرس نایس را برای مطالعات پیشرو در پرنده‌شناسی پایه‌گذاری کرد. داستان زندگی مارگارت امروزه همچنان برای ما الهام‌بخش و دلگرم‌کننده است. در عصری که مشاغل آکادمیک کافی وجود ندارد و افراد بیشتری برحسب ضرورت و اجبار به‌دنبال مسیرهای شغلی خلاف‌علایقشان می‌روند، با الگوبرداری از مارگارت مرس نایس می‌توان با عزم راسخ زمانی را برای پیگیری جدی اشتیاق خود اختصاص دهیم. خوش‌بختانه هنوز تعداد زیادی گنجشک و قمری در پشت‌پنجره خانه‌های ما زندگی می‌کنند.
مارگارت به همراه همسر و دخترش در سال 1953
منابع:
کلیه حقوق مادی و معنوی این وب سایت متعلق به باشگاه پرنده نگری ایرانیان می باشد
پرندگان ایران